بی‌رحمی کوسه‌ها بی‌حکمت نیست

اگر همگان تاثیر وجود کوسه ها را در محیط دریایی و خصوصا در کنترل جمعیت توتیاهای دریایی بخوبی درک کنند آنگاه پی خواهند برد که یکی از مهم ترین راه حل های نجات اکوسیستم خلیج فارس حضور فعال کوسه هاست.

کوسه‌ها و پرتو ماهیان اعم از سفره‌ماهی‌ها، شبه‌سوس‌ها، اره‌ماهی‌ها، اسکیت‌ها و موش‌ماهی‌ها همگی متعلق به یک گروه متمایز از ماهیان هستند که در تعریف علمی از آنها با عنوان ماهیان غضروفی یا Chondrichthyans یاد می‌شود.
اعضای این گروه نه تنها اغلب برای مردم عادی ناشناخته هستند، بلکه اهمیت حضور آنها در زیستگاه های آبی نیز آن طور که باید شناخته نشده. به عنوان مثال اگر بشنوید کوسه ها به طور میانگین بین 20 تا 30 سال عمر می کنند، شاید فقط به این فکر کنید که طول عمر این حیوانات ترسناک چقدر زیاد است! اما آیا این قضاوت درست است؟ آیا ما شناخت درستی از کوسه ها و اهمیت حضور آنها در دریاها داریم؟ متاسفانه گاهی حتی شنیدن این که برخی کوسه ها در معرض خطر انقراض هستند، بعضی ها را خوشحال می کند! اما آیا می دانید که کوسه ها نوعی فسیل های زنده هستند؟ هیچ می دانستید کوسه ها بیش از 450 میلیون سال است در دریاها زندگی می کنند؟

در این میان کوسه های خلیج فارس با سابقه حضور بیشتر از 7000 سال، قطعا صندوقچه اسرار بسیاری هستند. اطلاعات از وضعیت زیستی کوسه ها در خلیج فارس و دریای عمان بسیار ناچیز و محدود است و همین امر باعث شده برخی تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم ناشی از حذف جمعیت های خاص چندان که باید مورد توجه قرار نگیرد.

کوسه های خلیج فارس

حدود 30 گونه مختلف از کوسه ها در آب های خلیج فارس شناسایی شده است. بنا به گفته محققانی مثل دکتر ریما جابادو، محقق ارشد و مدیر طرح ماهیان غضروفی خلیج فارس و فارغ التحصیل دانشگاه جیمز کوک استرالیا، خلیج فارس باید به دلیل وضعیت خاص توپوگرافی بیشتر از نظر شناخت گونه های مختلف مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا احتمال ثبت گونه ها و ژن های جدید در آن محتمل است. (برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به مقاله «کوسه های خلیج فارس در مسیر انقراض» که بیست و هشتم شهریور 92 و «شمارش معکوس برای کوسه های اره ای» که دوازدهم تیر 93 در همین صفحه چاپ شده بودند)

مساله اینجاست که کوسه های خلیج فارس از نظر اندازه تفاوت های آشکاری با یکدیگر دارند. برای مثال برخی گونه ها بین 70 تا 80 سانتی متر طول دارند، در حالی که طول بدن برخی دیگر حتی به چهار متر هم می رسند. کوسه نهنگی یا وال کوسه که در زبان محلی از آن با عنوان «کولی کر» یاد می شود، یکی از گونه های شاخص خلیج فارس است که در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده آسیب پذیر، قرار دارد و طول آن گاهی به بیش از 15 متر می رسد. جمعیت این گونه در سال های اخیر روندی نزولی داشته است که علت آن را باید در دو دلیل عمده جستجو کرد؛ نخست طبیعت مهاجرگونه این کوسه است که به صید آن به شکل ناخواسته و گاه تعمدی منجر شود و دوم تصادم با کشتی ها و لنج ها که البته آمار آن کم نیست.

توتیای دریایی، شکاری که شکارچی را می بلعد

توتیاهای دریایی که برخی به آنها خارپشت دریایی می گویند، آبزیان کوچک و خارداری هستند که بواسطه همه چیزخواری مسئولیت پاکسازی بستر دریاها و اقیانوس ها را به عهده دارند. توتیاهای دریایی در اقیانوس های سراسر جهان اعم از نواحی عمیق و حتی نواحی کم عمق زندگی می کنند. آب های سرد و بویژه نواحی قطبی از جاهایی هستند که توتیاها در آنها بندرت ثبت می شوند. خلیج فارس یکی از زیستگاه های شاخص این خارداران کوچک است. گونه موسوم به Ehinometra mathaei یک گونه از توتیاهای دریایی است که معمولا در آب های کم عمق خلیج فارس و دریای عمان یافت می شود. در مجموع حدود 200 گونه مختلف از توتیاهای دریایی در ابعاد و شکل های مختلف در جهان به ثبت رسیده است. توتیای دریایی سرخ یکی از نام آشناترین موجودات زنده کره زمین است که طول عمر آن در برخی موارد حتی به 200 سال هم می رسد.

توتیاهای دریایی تاثیرات عمده ای روی ساختار و وضعیت دینامیکی زیستمندان نواحی جزر و مدی دریاها و سواحل دارند. تحقیقات پروفسور وود و همکارانش در سال 2008 میلادی (1387 هـ .ش) نشان داد که افزایش غیرمتعارف جمعیت توتیاهای دریایی در مناطق معتدل می تواند به خالی شدن نواحی وسیعی از جلبک های ماکرو و سایر زیستمندان منجر شود. توتیاهای دریایی به واقع همه چیزخوار هستند، اما منبع غذایی عمده آنها از جلبک هایی تامین می شود که در لابه لای مرجان ها و صخره های سنگی زیست می کنند.

پروفسور وود و همکارانش در تحقیقات خود نشان دادند تغییراتی تا به این اندازه ملموس در ساختار بیولوژیکی و وضعیت فیزیکی جوامع زیستی نواحی ساحلی می تواند تاثیرات فاجعه باری را برای کل اکوسیستم به همراه داشته باشد. این به آن معناست که انفجار جمعیت توتیاهای دریایی نه تنها ذخایر گیاهی بلکه حتی زیستگاه های ارزشمندی مثل آب سنگ های مرجانی را نیز تهدید خواهد کرد. نابودی زیستگاه های پرتنوع هم در نهایت بقای میلیون ها موجود زنده اعم از ماهیان، کوسه ها و در مراحل بعدی انسان ها را به مخاطره خواهد کشاند.

کاهش جمعیت یکی، افزایش جمعیت دیگری

کنش و برهم کنش موجودات زنده در هر اکوسیستم به حدی حساب شده است که در شرایط طبیعی مانع بروز فجایعی مثل انفجار جمعیت یک گونه خاص می شود. در مورد کنترل جمعیت توتیاها نیز این کوسه ها هستند که به عنوان یکی از مهم ترین شکارچیان آنها می توانند کمک موثری در حفظ تعادل محیط زیست دریاها کنند. در حال حاضر افزایش جمعیت توتیاهای دریایی در خلیج فارس یکی از نگرانی ها و دغدغه های کارشناسان محیط زیست است.

عالیه چنگیزی، پژوهشگر برتر محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز سال 90 یکی از محققان جوانی است که در بخش موزه و بانک ژن اداره کل حفاظت محیط زیست فعالیت دارد و تاکنون چند مقاله علمی ـ پژوهشی درباره بررسی اجمالی وضعیت کوسه های خلیج فارس از او منتشر شده است. چنگیزی در پاسخ به خبرنگار جام جم که چرا حفاظت از کوسه های خلیج فارس از نظر متخصصان امری حیاتی است، می گوید: «یکی از غذاهای روزانه کوسه ها، توتیای دریایی است. کاهش چشمگیر تعداد کوسه ها افزایش جمعیت یا به عبارت دیگر انفجار جمعیت توتیای دریایی را به دنبال دارد که این ازدیاد جمعیت توتیا، نه تنها ذخایر گیاهان دریایی، بلکه حتی مرجان ها و اسفنج ها را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.

همین مساله ساده است که باعث برهم خوردن توازن جمعیت آبزیان دریایی می شود. از سوی دیگر نابودی مرجان ها به علت انفجار جمعیت توتیای دریایی خطرات زیادی را به دنبال خواهد داشت. در سال های گذشته از سوی برخی کارشناسان این موضوع مطرح شد که برای کنترل جمعیت توتیاهای دریایی نمی توان موجوداتی را وارد آب های خلیج فارس کرد که خوراکشان توتیا باشد؛ زیرا معرفی و وارد کردن این موجودات علی رغم کنترل احتمالی جمعیت توتیاهای دریایی ممکن است به تاثیرات و عواقب سوء دیگری در محیط زیست منطقه منجر شود.»

اگر همگان تاثیر وجود کوسه ها را در محیط دریایی و خصوصا در کنترل جمعیت توتیاهای دریایی بخوبی درک کنند آنگاه پی خواهند برد که یکی از مهم ترین راه حل های نجات اکوسیستم خلیج فارس حضور فعال کوسه هاست.

کوسه ها و زیستگاه های مرجانی

زیستگاه های مرجانی ازجمله باارزش ترین ذخیره گاه های زیستی در جهان هستند که اغلب در حدفاصل عرض جغرافیایی 25 درجه شمالی و جنوبی یافت می شوند. اقیانوس هند و آرام از لحاظ تنوع جزو وسیع ترین و منحصربه فردترین عرصه های آبی هستند که آب سنگ های مرجانی در آنها حضوری شاخص دارند. خلیج فارس به واقع یکی از زیرقلمروهای این مجموعه عظیم است که ایزوله بودن آن، شرایط خاص و کاملا متفاوتی را برای گونه های مختلف رقم زده است.

کدورت آب، شوری نسبتا زیاد، تغییر دمای آب و فعالیت های انسانی ازجمله دلایلی است که تنوع آب سنگ های مرجانی را در این منطقه نسبتا محدود و بشدت آسیب پذیر کرده است. تازه ترین مطالعات نشان می دهد هر مترمربع مرجان از نظر اقتصادی ارزشی نزدیک به 150 میلیون تومان دارد و همین مساله بخوبی گویای اهمیت این زیستگاه های باارزش است.

عالیه چنگیزی رابطه میان کوسه ها و زیستگاه های مرجانی را این طور توصیف کرد: «صخره های مرجانی در کنار کوسه ها و سایر آبزیان می توانند تاثیر بسزایی در جذب توریسم و مهم تر از آن کمک به اقتصاد محلی داشته باشند. جالب است بدانید در هر مکانی از کره زمین که اجتماعات مرجانی سالم و آب های پاک وجود دارد، تعداد قابل توجهی از کوسه ها نیز حضور دارند. لذا بخوبی مشخص است که نبود کوسه ها باعث انفجار جمعیت توتیا شده و افزایش جمیت توتیا نیز باعث از بین رفتن اجتماعات مرجانی می شود و در نهایت نبود مرجان ها به علت فواید متعدد می تواند ضربه سنگینی بر تعادل اکولوژیک محیط های آبی ازجمله خلیج فارس وارد کند.»

مرگ های خاموش

در حال حاضر فعالیت های صیادی و بویژه صید ضمنی و ناخواسته کوسه ها یکی از مهم ترین دلایل کاهش جمعیت کوسه هاست. به این صورت که معمولا به صورت ناخواسته در تورهای صیادی به دام می افتند و متاسفانه ناآگاهی باعث می شود بسیاری از آنها که اغلب جزو گونه های نادر و در معرض خطر انقراض هستند، در این تورهای صیادی مرگ های دردناکی را تجربه کنند. صید ضمنی یا By-catch به دلیل پتانسیل بالای تلفات و تاثیر منفی بر کل اکوسیستم دریایی اهمیت بسزایی در کاهش جمعیت بویژه در مورد کوسه ها دارد. برخی صیادان تصور می کنند کوسه ها عامل کاهش جمعیت ماهیان هستند. در حالی که تازه ترین تحقیقات پژوهشگران دانشگاه ورمونث نشان می دهد افزایش تعداد نهنگ ها و کوسه ها در عمل فرصت مناسبی است که می تواند نه تنها تضمین کننده سلامت دریاها باشد، بلکه تعداد ماهیان را نیز افزایش بدهد.

از سوی دیگر یافته های علمی حاکی از آن است که سلامت گونه ها از بسیاری جهات فقط در سایه شکارچیان آنها تامین خواهد شد. به این ترتیب که تعقیب و گریز شکارچیانی مثل کوسه ها در دریاها باعث می شود فعالیت ماهی ها بیشتر و در نتیجه میزان چربی کبدی آنها تاحد زیادی کاهش پیدا کند که این مساله البته در خواص و کیفیت گوشت مصرفی نیز نقش بسزایی دارد. از طرفی این موضوع موجب بقای ماهی های قوی تر شده که همین موجب می شود ماهی هایی به سن بلوغ و تولیدمثل برسند که بتوانند در محیط سراسر رقابتی طبیعت بهتر دوام بیاورند و گلیم خود را از آب بیرون بکشند و ماهی های ضعیف تر زودتر حذف شوند تا بهترین نمونه ها ذخیره ژنتیکی نسل آینده را تامین کنند.

منبع: جام جم