روياي نيم قرني به واقعيت تبديل مي‌شود؟

روياي نيم قرني به واقعيت تبديل مي‌شود؟

اتصال آبهاي خليج فارس و درياي عمان به درياي خزر، رويايي است که سال‌هاي سال مطرح بوده ولي هنوز به سرانجام نرسيده‌است. از طرح‌هاي رويايي قبل از انقلاب تا طرح"ايران‌رود" در دولت خاتمي و بالاخره اعلام دوباره اجراي طرح توسط محمود احمدي‌نژاد؛ طرحي که با توجه به اوضاع و احوال کم آبي و بحران جدي در بخش‌هاي مرکزي ايران، بايد بازخواني و در صورت امکان عملياتي شود. اما اين طرح از جمله طرح‌هايي است که اثرات زيست محيطي آن بايد در کنار آثار اقتصادي‌اش مورد بررسي قرار گيرد.
به گزارش خبرآنلاين، چند روز قبل مقامات کشورمان از کليد خوردن پروژه اتصال درياي خزر به خليج فارس خبر دادند. اين پروژه در چند مرحله انجام خواهد شد. شيرين سازي آب خزر توسط شرکت خاتم‌الانبيا وابسته به سپاه پاسداران که هزينه آن 2 ميليارد دلار اعلام شده‌است. همچنين انتقال 500 ميليون متر مکعب آب به استان‌هاي مرکزي ايران و نهايتا تکميل اين پروژه با ايجاد کانالي براي اتصال درياي خزر به خليج فارس که هزينه آن طبق اظهارات مجيد نامجو، وزير انرژي ايران، تا 7 ميليارد دلار برآورد شده‌است. همچنين اين کانال ارتباطي آبي قابل کشتيراني خواهد بود. يک نکته در اينجا وجود دارد؛ اينکه سطح درياي خزر 28 متر پايين‌تر از سطح آبهاي آزاد (خليج فارس) است و مسير شمال-جنوب ايران با بيش از 2 هزار کيلومتر فاصله داراي پستي‌ها و بلندي‌هاي زيادي مانند ارتفاعات البرز و پستي‌هاي دشت کوير و دشت لوت است. طرح احداث کانال اتصال درياي خزر به خليج فارس از دهه 30 شمسي مطرح بوده‌است. حتي دولت شوروي به دليل وابستگي به مسير طولاني دريايي از تنگه‌هاي بسفر و داردانل و کانال سوئز که تحت کنترل ترکيه و مصر از متحدان آمريکا بود، براي تماس دريايي با چين و هند به ساخت اين طرح علاقه مند بود. برخي از کارشناسان ايراني نيز طرح هايي براي ساخت اين کانال از مسيرهاي مختلف ارائه کرده‌اند.اما طرح سال 79، پروژه آبراه سراسري ايران (ايران رود) بود؛ طرحي که توسط «دکتر بديع بديع الزماني» با همکاري گروهي از استادان و متخصصان ايراني در شهريور 1379 تهيه و تنظيم شده بود.طرح‌هاي احداث آبراه سراسري ايران موافقان و مخالفاني دارد. موافقان به درآمدهاي سرشار ناشي از انتقال نفت، گاز، محصولات پتروشيمي و ساير کالاها از آسياي ميانه به خليج فارس، تغيير و بهبود آب و هواي ايران بر اثر ريزش‌هاي ناشي از تبخير آب کانال و جلوگيري از ادامه روند کويري شدن ايران، کاهش شديد هزينه‌هاي ناشي از حمل و نقل داخلي کالا، گسترش شيلات در حاشيه کانال و قابل استفاده کردن بخش‌هاي عظيمي از زمين‌هاي کويري ايران اشاره مي‌کنند.مخالفان نيز به غيرعملي بودن اين طرح با توجه به اختلاف سطح آب درياي خزر نسبت به آبهاي آزاد، احتمال زير آب رفتن زمين‌هاي شمال کشور، مشکلات عبور از رشته کوه‌هاي البرز، بار مالي زياد و... اشاره مي‌کنند.
آيا حيات وحش قرباني مي‌شود؟
دکتر اسماعيل کهرم، کارشناس ايراني مسائل محيط زيست گفته‌است که ايده اتصال درياي خزر به خليج فارس، از زمان ناصر الدين شاه وجود داشته، در زمان آقاي هاشمي رفسنجاني نيز مطرح شده و تاکنون ادامه داشته اما اين پروژه تاکنون عملياتي نشده و قابل اجرا نيز نيست. ايده انتقال اب درياي خزر براي مصارف خانگي، کشاورزي و صنعتي به استان‌هاي مرکزي از جمله سمنان اخيرا مطرح شده اما شوري آب درياچه خزر 13 ميلي گرم در هر ليتر است که قابل استفاده در اين زمينه‌ها نيست، صرفه اقتصادي هم ندارد. از طرفي خاک سمنان و مناطق مرکزي قابل کشت نيست، کلا شن و خاک رس است. براي کدام مصارف کشاورزي و صنعتي قرار است اين پروژه چند ميلياردي عظيم انجام شود؟ از طرف ديگر حيات وحش ايران در صورت تحقق اين طرح وضعيتي تازه را پيش رو دارد. احياي کشاورزي در مسير اين رود، حيات وحش کويري را به طور حتم تغيير خواهد داد ضمن آنکه عبور کشتي‌ها آلودگي‌هاي زيست محيطي خود را دارد. همچنين سوالاتي درباره وضعيت تعادل املاح در آب خزر و تاثيرش بر آبزيان و نوع حيات آبزيان در رود جديدالاحداث پيش مي‌آيد قبلا در مورد پروژه انتقال آب خزر به سمنان نيز که پيش زمينه طرح بزرگ‌تر است، کارشناسان نگراني‌هاي خود را ابراز داشتند. برخي معتقدند جدا از هزينه‌هاي زيست محيطي زياد، باقيمانده جنگل‌هاي هيرکاني در نوار ساحلي درياي خزر تخريب مي‌شود. به علاوه آنها معتقدند اثرات زيست محيطي چنين طرحي از خشک شدن درياچه اروميه کمتر نيست. نخستين موردي که همه کارشناسان در مورد آن مي‌پرسند، ارزيابي زيست محيطي چنين پروژه‌اي و نيز فايده هزينه اجراي آن است که به نظر مي‌رسد مسئولان اجراي پروژه براي آن پاسخي ندارند. فاطمه ظفرنژاد، کارشناس امور آب در مورد اجراي اين پروژه گفته بود: بسيار متاسفم که مسئله بسيار مهم مديريت منابع آب به سبب تزريق بدون ژرف انديشي کم و بيش يک سوم بودجه کشور در چندين دهه گذشته در آن به چنين نگرش سخت افزاري خشني مبتلاست. آب شور خزر را به سمنان منتقل کنند که چه شود؛ جايي که در هواي خشک سمنان اين آب بلافاصله تبخير شده و تنها نمک آن باقي خواهد ماند؟ براي اجراي اين طرح عظيم آبي، 15 هزار ميليارد ريال اعتبار پيش‌بيني شده‌است. با احتساب اين هزينه گزاف به عقيده ظفرنژاد، چنين طرحي تنها هدر دادن پول و سرمايه است و در هيچ جاي دنيا چنين طرحي با موفقيت اجرا نشده‌است. به اعتقاد او به جاي خرج کردن اين پول عظيم، بهتر است طرح‌هاي آبخيزداري مورد نياز در کشور اجرا شود: هزينه کردن براي حوضه آبريز درياچه اروميه، حوضه آبخيز زاينده رود که در واقع حوضه آبريز تالاب گاوخوني است، بر هزينه کردن براي چنين طرح هايي که به لحاظ زيست محيطي و حتي اجتماعي اثرات مثبتي ندارد، اولويت دارد. او مي‌گويد: به جاي اينکه اين پول عظيم صرف برچيدن سدها و مطالعات آبخيزداري شود، صرف فکرهاي بي فايده مي‌شود در حالي که چنين طرحي به طور قطع بر اکوسيستم تمام مناطقي که از آن مي‌گذرد، تاثير خواهد گذاشت. حسين آخاني، متخصص محيط زيست هم در اين باره گفته است: اين هم يک فاجعه است که اگر عملي شود آثارش از خشک شدن درياچه اروميه کمتر نيست. آب خزر شور است. اگر اين آب به سمنان بيايد فقط مي‌تواند براي آبياري گياهان هالوفيت مورد استفاده قرار گيرد. نمک اضافي آن هم در منطقه جمع مي‌شود و معضل شوري را بالامي برد.
دو مسير جداگانه
در گزارش مسير ايران رود، بر پايه بررسي‌هاي جغرافيايي و زمين شناسي دو مسير براي آبراه پيشنهاد شده‌است. شروع مسير اول از خليج کوچک واقع در باختر خليج چابهار به سوي شمال آغاز مي‌شود و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کوير لوت را پشت سر مي‌گذارد، از کنار کوير نمک و شهر طبس به سوي شمال عبور مي‌کند، در حوالي يک صد و سي کيلومتري خاور شاهرود به سوي شمال باختري متمايل مي‌شود و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در درياي خزر مي‌رسد. مسير دوم از ناحيه ميان چابهار و بندر جاسک آغاز مي‌شود و پس از گذر از کنار شهر بم همچون مسير شماره يک تا طبس مي‌رود و آن گاه به سوي شمال باختري مي‌رود. به فاصله پنجاه کيلومتري جنوب باختري از شهر سمنان مي‌گذرد و در فاصله يکصدکيلومتري خاور تهران از ميان رشته کوه البرز به شهر ساري مي‌رسد و با گردش به سوي خاور به بندر ترکمن خاتمه مي‌يابد. در ازاي آبراه بين 1465 کيلومتر (910 مايل) و 1600 کيلومتر (1000 مايل) برآورد شده‌است. بدين ترتيب در بيشتر مسير بايد کانالي به ژرفاي 500 متر کنده شود. از آن جا که سطح درياي خزر نزديک به 29 متر از سطح درياي آزاد پايين‌تر است، در بخش کوچکي از مسير در شمال ايران از الگوي کانال «پاناما» استفاده شده‌است و تالابچه‌هايي ساخته خواهد شد که از سرازير شدن آب درياي آزاد به درياي مازندران جلوگيري به عمل آيد. اين طرح رويايي و جذاب است و در صورتي که مشکلات زيست محيطي و فني آن محاسبه شده باشد، مي‌تواند طرحي ملي و اشتغال‌زا باشد. نکته مهم، ارزيابي تاثيريست که اين آبراهه بر محيط زيست ايران خواهد گذاشت چرا که سود و زيان اقتصادي قابل محاسبه است اما سود و زيان اين طرح‌ها براي محيط زيست قابل محاسبه نيست