تالاب؛ قربانی بی زبان کم توجهی انسانی و تغییر اقلیمی /گ

از این زیست بوم طبیعی تعاریفی ارایه شده که قدیمی ترین آن، در بخشنامه شماره 39 سازمان شیلات و حیات وحش آمریکا (در سال 1335) نوشته شده است و بر پایه آن، واژه تالاب به مناطق پستی اطلاق می شود که توسط آب کم عمق دایمی یا موقتی پوشیده شده است.

این تعریف آب های دایمی رودخانه ها، مخازن سدها و دریاچه های عمیق را در بر نمی گیرد. همچنین مناطقی که به طور موقتی از آب پوشانده شده¬اند و بر گسترش گیاهان وابسته به رطوبت خاک بی اثر یا کم اثر هستند جزو تالاب ها به شمار نمی آیند (1).

متداول ترین تعریف به «کنوانسیون جهانی حفاظت از تالاب ها» برمی گردد که در سال 1349 خورشیدی در رامسر تشکیل شد. به همین سبب سیزدهم بهمن ماه (دوم فوریه) «روز جهانی تالاب ها» نام گرفته است.

این کنوانسیون که به «معاهده رامسر» مشهور است، تالاب را چنین تعریف می کند: مناطقی پوشیده از مرداب، باتلاق، لجنزار یا آبگیرهای طبیعی و مصنوعی اعم از دایمی یا موقت که در آن آبهای شور، بدمزه یا شیرین به صورت راکد یا جاری یافت می شود و همچنین آبگیرهای دریایی که ژرفای آب آنها در پایین ترین میزان جزر، از 6 متر تجاوز نکند (2).

آنگونه که تارنمای سازمان محیط زیست نوشته است برخی مطالعات تازه نشان می دهد اکوسیستم ها سالیانه دستکم 33 تریلیون دلار ارزش خدماتی به وجود می آورند که تالاب ها 9/4 (چهار ممیز 9 دهم) تریلیون دلار آن را تامین می کنند.

از میان ارزش های اقتصادی گوناگون تالاب ها، می توان به موارد زیر اشاره کرد: حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری، تامین آب (کیفی و کمی)، آبزی پروری (بیش از دو سوم برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد)، تولید چوب و محصولات کشاورزی (از راه تامین آب و عناصر غذایی)، تامین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربردهای تفریحی- گردشگری.

به نوشته این تارنما، از 20 هزار گونه ماهی در سطح جهان، بیش از 40 درصد در آبهای شیرین (تالاب ها) زندگی می کنند.

افزون بر این، تالاب ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه ای دارند، با باورهای جهان شناختی و مذهبی هم پیوندند، منشا تعالی زیبایی شناختی می شوند، پناهگاه هایی برای حیات وحش ایجاد کرده و شالوده سنن مهم بومی را شکل می دهند (3).

** تالاب های ایران

بر پایه کنوانسیون رامسر تالاب های جهان به 42 دسته تقسیم می شوند که در کشور ایران به دلیل تنوع زیستی بالا، همه انواع آن بجز «تورب زارها» یافت می شوند.

گرچه در منابع گوناگون، برای شمار تالاب های ایران اعدادی از 250 تا 270 مورد نوشته شده است اما به نظر می رسد سازمان محیط زیست ترجیح می دهد به جای صحبت کردن روی تعداد، بیشتر بر مساحت تالاب ها متمرکز شود.

تارنمای این سازمان می نویسد: شمار تالاب های ایران به واسطه وسعت کشور بسیار زیاد و محدوده تغییرات ابعاد آنها بسیار وسیع است... به طوری که وسعتی نزدیک به چند هکتار تا بیش از 500 هزار هکتار دارند.

«در این میان بیش از 84 تالاب با اهمیت بین المللی شناسایی و از بین آنها تاکنون 35 تالاب در قالب 24 عنوان، با مساحت یک میلیون و 481 هزار و 147 هکتار، مشمول مقررات کنوانسیون رامسر شده اند» (4).

با این همه، دیروز تالاب های اقماری دریاچه ارومیه و استان فارس یکی پس از دیگری خشکیدند و امروز حال زیستگاه های آبی قم، پل دختر، هامون، گاوخونی، الند خوی، هورالعظیم، انزلی و... خوب نیست.

** دلایل از بین رفتن تالاب های ایران

هشتم دی پارسال معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست به خبرگزاری جمهوری اسلامی گفته بود «40 تالاب در مناطق گوناگون کشور از 20 تا 100 درصد خشک شده اند» و اکنون شماری از کارشناسان محیط زیست در گفت و گو با خبرگزاری جمهوری اسلامی هشدار می دهند این روزها و در آستانه فصل تابستان، شمار تالاب های آسیب دیده، افزایش یافته که شاید کلیدی ترین دلیل آن، وابستگی تالاب ها به مایه حیات است یعنی آب.

«مهری جوانمرد» متخصص علوم زیست محیطی و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور، افزایش سرعت از بین رفتن تالاب ها را به عوامل گوناگونی پیوند می زند.

از دید او، بجز تغییرات آب و هوایی و خشکسالی های پیاپی، عامل انسانی با اقدام هایی مانند منحرف کردن آب رودها برای مصارف کشاورزی و صنعتی، تغییر کاربری بخش های تالابی، شکار و برداشت مدیریت نشده علوفه و اجرای طرح های بزرگ مانند ساخت سد، راه، پالایشگاه و فرودگاه بدون لحاظ کردن پیوست های زیست محیطی به خشک شدن تالاب ها سرعت بخشیده است.

جوانمرد تاکید می کند چگونگی تصمیم گیری های کلان مدیریتی به ویژه در کشورهای در حال توسعه در زمان رویارویی دیدگاه های توسعه ای- انسانی با ملاحظات زیست محیطی در نابودی این عرصه ها نقشی کلیدی دارد.

به گفته او، در بسیاری از موارد، آبرسانی به مردم یک شهر یا بخش بر ادامه زندگی تالاب و مدیریت پایدار منابع طبیعی ترجیح داده می شود؛ زیرا صدای ناله تالاب کمتر به گوش افکار عمومی می رسد.

همچنین «مسعود باقرزاده کریمی» کارشناس امور تالاب ها که دکترای هیدرولوژی آبهای داخل خشکی دارد، موانع ریشه ای ناپایداری زیست بوم های تالابی کشور را مدیریت نارسا و غیراقتصادی تالاب ها، فراهم نبودن پشتوانه اجرایی قوانین و مقررات جاری برای حفظ این محیط های آبی و بهره وری پایین بخش کشاورزی با وجود مصرف بالای آب می داند.

به باور او، سازوکارهای ناکافی برای هماهنگی دستگاه های دولتی مسوول با یکدیگر و همچنین با سایر گروه های مرتبط با تالاب، فقر اقتصادی و فرهنگی و سودجویی های خسارت بار که با تصرف زمین تالاب ها، شکار و صید غیرمجاز، آلوده کردن تالاب و... نمود می یابد، از دیگر عوامل کلیدی ناپایداری تالاب ها است.

** راهکارهای مبارزه با نابودی تالاب ها

«اسماعیل کهرم» مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی، هفدهم خردادماه در گفت و گو با ایرنا وضعیت تالاب های کشور را بحرانی ترین مشکل این عرصه عنوان کرد و گفت باید برطرف کردن مشکل های این حوزه در اولویت حل مسائل زیست محیطی کشور قرار بگیرد.

وی با اشاره به فعالیت مراکز تحقیقاتی گوناگون در زمینه محیط زیست، از دولت یازدهم تقاضا کرد به صورت جدی زمینه لازم را برای برقراری ارتباط مناسب این نهادها با یکدیگر فراهم سازد و تاکید کرد «دستیابی به محیط زیست سالم نیازمند همکاری درست و بهینه این نهادها است».

صاحبنظران درباره راه های مبارزه با خشک شدن تالاب ها پیشنهادهای گوناگونی داده اند که شاید بتوان بسیاری از آنها را در گزارش مشترک سازمان حفاظت محیط زیست جمهوری اسلامی ایران و برنامه توسعه ملل متحد (یو. ان. دی. پی) درباره راه حل های نجات تالاب های در حال خشک شدن کشور گرد آورد.

در این گزارش که پانزدهم اردیبهشت منتشر شد، با توجه به گرم و خشک تر شدن منطقه خاورمیانه در دهه های آینده و در نظر گرفتن تجارب موفق بین المللی و سیاست های جاری و ملاحظات سازمانی- پشتیبانی و بودجه ای، مجموعه ای از گام های سریع و قابل ساماندهی اجرایی به دولت پیشنهاد شده است.

بر پایه آن، در سطح کلان به بسیج ملی، آگاهی رسانی عمومی، برنامه حفاظت آب، اصلاح مدیریت کشاورزی که 90 درصد منابع آب ایران را مصرف می کند، توانمندسازی برای پیاده سازی مدیریت زیست بومی، بهره برداری معقول از تالاب ها و توجه ایران و همسایگان به رویکردهای موفق بین المللی نیاز است.

همچنین در درازمدت و برای برنامه هایی با دوره بیش از 2 سال، قیمت گذاری آب و بازنگری در برنامه استفاده منابع آب و خاک، مدیریت منابع آب و برنامه ملی سدسازی توصیه شده است.

به هر روی، به نظر می رسد همینک باید آستین ها را بالا زد تا یکی از مهمترین و شکننده ترین زیست بوم های آبی کشور را از خطر نابودی نجات داد.

به این ترتیب شاید بتوان با تقویت ایمنی بخشی زیستی، راهی برای جلوگیری از بلند شدن گرد و غبارهایی یافت که این روزها بلای جان ساکنان شهرهای بزرگ ما شده اند.

از سوی دیگر، بخشی از ذخیره زیستی و ژنی جهان که ضامن بقای بشر روی کره خاکی است، به عنوان میراثی برای فرزندان ما حفظ خواهد شد تا آنان نیز سال ها بعد بتوانند در آغوش طبیعت زیبا و سرسبز تالاب ها اندکی بیارامند و از شنیدن صدای پرندگان و دیدن جانداران ویژه این محیط محروم نمانند.

منابع:

1- www.fws.gov/laws/lawsdigest/fwact.html

2- http://iranwetland.blogfa.com

3- http://doe.ir

4- http://wetland.doe.ir

از مریم مسعود-گروه تحقیق و تفسیر خبر

پژوهشم**1961**1358
منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی