نفس رودخانه‌های مازندران در تلاطم

نفس رودخانه‌های مازندران در تلاطم
رودخانه‌های مازندران با تهدید جدی روبه‌رو شده‌اند
خبرگزاری فارس از شهرستان ساری، رودخانه‌های استان مازندران که به دریای خزر می‌ریزند از جنبه‌های مختلف اهمیت زیادی برای این اکوسیستم آبی پر ارزش دارند که بی‌تردید یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این اهمیت را می‌توان در ایجاد بستر و محیط مساعد برای زاد و ولد تکثیر و تخم‌ریزی موجودات زنده به‌ویژه ماهیان جستجو کرد چرا که بستر سنگی و آب شیرین این رودخانه‌ها در فصل تخم‌ریزی شرایط اکولوژیکی مطلوب و مساعدی را برای بسیاری از انواع ماهی‌ها فراهم می‌آورد.
به دلیل نقش و اهمیت حیاتی رودخانه‌ها در زندگی انسان‌ها خبرنگار فارس گفت‌وگویی با سه نفر از کارشناسان انجام داد که شما را به خواندن آن دعوت می‌کنیم.
حجم آب زیرزمینی 1.9 میلیارد متر مکعب است
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران می‌گوید: استان مازندران با 640 میلی‌متر بارندگی، میزان حجم ریزش سالانه آن بیش از 16 میلیارد متر مکعب است که از این مقدار 9 میلیارد متر مکعب آن تبخیر و تعرق شده و بقیه آن یعنی 6.8 میلیارد مترمکعب به عنوان منابع تجدید شونده ظرفیت آبی استان محسوب می‌شود.
رمضان طهماسبی عنوان کرد: حجم آب سطحی استان که در 4 هزار و 200 کیلومتر از رودخانه‌های استان جریان دارد حدود 4.9 میلیارد متر مکعب است که از این مقدار سالانه حدود 2.8 میلیارد متر مکعب از طریق سدها و شبکه آبیاری آب‌بندان‌ها و انهار سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی افزود: حجم آب زیرزمینی استان 1.9 میلیارد متر مکعب است که سالانه حدود 1.1 میلیارد متر مکعب از طریق 70 هزار حلقه چاه، 34 رشته قنات و 22 هزار دهنه چشمه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران گفت: این سدها که با اهداف گوناگون از جمله ذخیره‌سازی آب برای تأمین بخش شرب، کشاورزی و صنعت، کنترل سیلاب و انرژی برق‌آبی احداث می‌شود تعداد آن‌ها در استان هم‌اکنون به 10 سد رسید که مهم‌ترین آن‌ها سد مخزنی شهید رجایی ساری، سد حضرت آیت‌الله العظمی صالحی مازندرانی سوادکوه (البرز)، میجران رامسر، شیاده بابل، برنجستانک در شیرگاه است که قادر هستند سالانه 420 میلیون متر مکعب از آب‌های سطحی استان را مهار کنند و پنج سد بزرگ دیگر در دست اجرا و مطالعه است که مهم‌ترین آن‌ها سد مخزنی گلورد در نکا، کسیلیان در قائمشهر، سد هراز در آمل، سد زارم‌رود در ساری و کانال انتقال آب چالوس به دشت هراز است که با بهره‌برداری این سدها حجم قابل تنظیم آب‌های سطحی استان از طریق سدها به 40 درصد معادل دو میلیارد متر مکعب می‌رسد.
طهماسبی افزود: هدف از ساخت این‌گونه سازه‌های آبی هدایت و انتقال آب جمع‌آوری شده سدهای مخزنی و رودخانه‌ها به داخل مزارع است که تاکنون شبکه مهم تجن به صورت مدرن در سطح 46 هزار هکتار به اتمام رسیده و در دست بهره‌برداری است و شبکه آبیاری و زهکشی البرز، گلورد و کانال انتقال آب چالوس در سطح 137 هزار هکتار در دست اجرا است و شبکه آبیاری و زهکشی بقیه سدهای مخزنی در دست مطالعه است.
وی تصریح کرد: این سدها که برای اولین بار در کشور در استان مازندران به اجرا درآمدند هم‌اکنون سه سد لاستیکی در منطقه میاندشت و آرمیچ‌کلای بابلسر و عرب‌خیل بهنمیر با ظرفیت تنظیم 10 میلیون متر مکعب در دست بهر‌ه‌برداری هستند و یک سد لاستیکی در فریدونکنار در دست اجرا و چهار سد لاستیکی جدید که مطالعات آن‌ها به اتمام رسیده و آماده اجرا هستند که با بهره‌برداری این سدها با جلوگیری از تداخل و پیشروی آب شور دریا با رودخانه، آب مورد نیاز اراضی کشاورزی منطقه تأمین می‌شود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مازندران گفت: تعداد آب‌بندان‌های استان 729 قطعه است که این سازه‌ها سنتی و عمدتاً توسط نیاکان ما در سال‌های خیلی دور با هدف تأمین آب زراعی احداث شده‌اند و قادرند سالانه حدود 370 میلیون متر مکعب آب را در خود ذخیره و در فصل زراعی مورد استفاده قرار گیرند.
طهماسبی افزود: استان مازندران دارای حدود یک‌هزار و 800 سردهنه زراعی است که از این تعداد تاکنون، شرکت آب منطقه‌ای مازندران موفق به احداث 100 سردهنه مدرن شد و بقیه به صورت سنتی سالانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین بیش از 4 هزار و 200 کیلومتر انهار سنتی وجود دارند که طول برخی از آن‌ها بیش از 70 کیلومتر است.
این مسئول تأکید کرد: برای تأمین آب شرب شهرهای استان، شرکت آب منطقه‌ای مازندران طی دو دهه گذشته بیش از 280 کیلومتر خرید و نصب لوله، 170 هزار متر مکعب مخزن ذخیره و سرویس، 65 حلقه حفر و تجهیز چاه و ایستگاه پمپاژ به ظرفیت 3 هزار و 215 لیتر بر ثانیه را احداث کرد که با اجرای این طرح‌ها سالانه بیش از 160 میلیون متر مکعب آب تأمین و در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد.
معاون بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز گفت: رودخانه‌ها و نقش آنها در تأمین آب زراعی در استان مازندران سالانه حجمی بالغ بر 9/4 میلیارد متر مکعب از ریزش‌های حوضه‌ای را انتقال می‌دهند. اگر چه مقدورات تا به آن سطح مطلوب که بتوان از تمامیت حجم آبی بهره گرفت نرسید ولی هر ساله با استفاده از آب بهنگام رودخانه‌ها و ذخیره‌سازی آب در آبندان‌ها و سدها، آب مورد نیاز 280 هزار هکتار اراضی استان تأمین می‌شود.
موسی نامدار تأکید کرد: گرچه به ظاهر بیش از 95 درصد از آب شرب شهروندان مازندرانی از طریق آب زیرزمینی تأمین می‌شود اما نباید این نکته را از نظر دور داشت که این چاه‌ها در مخروط افکنه‌ها که آب آن‌ها از رودخانه تغذیه می‌شود، قرار دارند.
وی با بیان این‌که یکی از وظایف اصلی رودخانه تخلیه سیلاب است، گفت: روان‌آب‌هایی که در اثر نزولات جوی زیاد در مدت کوتاه جاری می‌شوند دارای دبی بسیار بالا و قدرت تخریب زیاد است که به‌وسیله رودخانه تخلیه و روانه دریا می‌شوند تا به مال و جان مردم خساراتی وارد نشود.
این کارشناس معتقد است: در هر منطقه آب باران در ضمن باریدن به چند قسمت تقسیم می‌شود. درصدی از آن مجدداً بخار شده به هوا بر می‌گردد و قسمتی از آن به‌صورت جریان سطحی روانه دریا شده و درصدی نیز جذب گیاه می‌شود که به صورت تعریق و تعرق مصرف می‌شود و درصدی از آن به زیرزمین نفوذ کرده و روی هم انباشته می‌شود. درصدی نیز در بستر و دو طرف رودخانه نفوذ کرده و وارد سفره آب زیرزمینی می‌شود که مجموعاً آب زیرزمینی را تشکیل می‌دهند.
معاون بهره‌برداری آب منطقه‌ای مازندران گفت: آب ذاتاً به دلیل این‌که مظهر زیبایی و طراوت است دارای جذابیت زیادی است و رودخانه در واقع آبی است که به طور منظم در یک مسیر معین جریان دارد و علاوه بر ایجاد محیطی برای زندگی موجودات به دلیل ویژگی‌های طبیعی خود همواره محل مناسبی برای لذت، بازی، فعالیت، تفکر و استراحت است و نقش کلیدی در امر گردشگری در هر منطقه دارد.
این کارشناس گفت: ایجاد تأسیسات آبی در هر منطقه بستگی زیادی به منابع آب از جمله رودخانه دارد که وجود 730 قطعه آببندان با وسعت بیش از 16 هزار هکتار، احداث ده‌ها سد مخزنی، انحرافی و لاستیکی و صدها سر‌دهنه سنتی و هزاران کیلومتر شبکه آبیاری و زهکشی مدرن و سنتی که هر یک نقش کلیدی در توسعه استان مازندران دارند را می‌توان از جمله این موارد دانست.
نامدار می‌گوید: استفاده از شن و ماسه از دیرباز به همراه پیشرفت انسان در عرصه‌های مختلف کاربرد بیشتری یافته است. رودخانه‌ها به عنوان یکی از اصلی‌ترین مکان‌های تهیه شن و ماسه به حساب می‌آیند.
وی اعتقاد دارد: رودخانه‌ها در نوار ساحلی دریای خزر برای جلوگیری از پیشروی آب شور دریا به سمت خشکی نقش بسیار اساسی ایفا می‌کنند چرا که با تغذیه آب شیرین از وارد شدن آب شور در فضای سفره، زمانی که برداشت می‌شود مانع شده و از شور شدن اراضی ساحلی و پدید آمدن چاه‌های شور که مشکلات عدیده‌ای را برای مالکان اراضی به‌ویژه کشاورزان به‌وجود می‌آورد، جلوگیری می‌کند
مدیر امور مهندسی رودخانه‌های آب منطقه‌ای مازندران نیز به خبرنگار فارس گفت: در گذشته نه چندان دور انسان‌های وابسته به آب و خاک در تبادل دوسویه با رودها زندگی را تجربه می‌کردند و همواره با وفور نعمت ‌الهی راهی جز شکرانه نداشتند اما اینک تجاوز علنی انسان‌ها به حریم و بستر رودخانه‌ها فراتر از کشت زراعت، به ساخت و ساز در بستر و حریم رودخانه انجامید و انسان‌ها ناآگاهانه با بستن گلوگاه خروج آب زمینه را برای طغیان رودخانه و سیل و خسارات ناشی از آن فراهم کردند.
سید عباس طاهری معتقد است: بررسی آمار خسارات محسوس و مستقیم سیل 50 سال اخیر در کشور نشان‌دهنده رشد حدود یک‌هزار درصدی خسارات دهه آخر نسبت به اولین دهه است. آمار و ارقام ارائه شده از سوی وزارت کشور حاکی از آن است که در اغلب سال‌های گذشته حدود 70 درصد اعتبارات طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی و ستاد حوادث غیرمترقبه صرف جبران خسارات ناشی از سیل شده است.
وی افزود: بزرگ‌ترین سیل‌ها در استان مازندران سیل رودخانه صفارود رامسر در سال 72، سیل نوشهر در سال‌های 73 و 78 و سیل نکا در شرق مازندران در سال 78 بوده که علاوه بر میلیاردها تومان خسارت مالی تلفات جانی سختی به‌دنبال داشته است.
مدیر امور مهندسی رودخانه‌های آب منطقه‌ای مازندران دلایل عمده تصرفات بستر را بی‌اطلاعی از قانون و یا عدم توجه به آن، بی‌اطلاعی از مسائل هیدرولیکی بستر و یا عدم توجه به آن و سودجویی به منظور تصرف بستر و احداث اعیانی اعلام کرد.
طاهری عنوان کرد: روستاها، شهرها و بسیاری از مسیر‌های دسترسی و جاده‌ها اغلب در کنار یا نزدیک رودخانه‌ها احداث می‌شوند تا از فواید مجاورت و موقعیت آن‌ها استفاده کنند. شن و ماسه رودخانه‌ها در استان مازندران به عنوان مهم‌ترین منابع برای ساخت و ساز مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی با توجه به حجم و میزان برداشت این مصالح و همچنین روش، زمان و مکان برداشت آن‌ها، آثار گوناگونی از جنبه‌های مختلف هیدرولیکی، مرفولوژی، زیست محیطی و اقتصادی خواهد داشت. این تغییرات محدود به عمل استخراج و برداشت نیست بلکه کیلومترها بالاتر و پایین‌تر از آن ظاهر می‌شود.
وی با بیان این‌که پایین افتادن سطح آب در محل برداشت شن و ماسه باعث افزایش شیب و بنابراین افزایش متوسط سرعت جریان آب در بالادست رودخانه شده و به همین دلیل ظرفیت حمل آب بیشتر می‌شود، افزود:
یکی از آثار منفی برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ها که بسیار محسوس است، صدمات جبران‌ناپذیری است که به تأَسیسات و سازه‌های موجود در مسیر رودخانه می‌زند که از جمله آن‌ها سدهای انحرافی، پل‌ها، سر‌دهنه‌های زراعی، خط انتقال گاز و نفت و تأسیسات آبرسانی است.
مدیر امور مهندسی رودخانه‌های آب منطقه‌ای مازندران گفت: برداشت مصالح از رودخانه موجب به هم‌خوردن تعادل و توازن عمومی رودخانه شد و پارامترهای مختلف هیدرولیکی آن نظیر عمق جریان، شیب بستر و جریان و بار رسوبی، جریان دستخوش تغییر خواهد شد که این امر در دراز مدت آبگیری انهار زراعی و زمین‌های زراعی اطراف رودخانه را به‌دلیل تغییرات مرفولوژی مقطع رودخانه به خطر می‌اندازد به‌طوریکه عرض رودخانه در مدت کوتاهی به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد که از نمونه بارز آن در استان می‌توان به رودخانه‌های تالار، تجن و بابلرود اشاره کرد.
طاهری یکی دیگر از اثرات منفی برداشت شن و ماسه توسط انسان از بستر رودخانه‌ها را ایجاد اختلالات در حیات گیاهان و جانوران آبزی دانست و خاطر نشان کرد: رسوبات و مواد ریز حاصل از برداشت شن و ماسه که سرانجام ته‌نشین شده اختلالاتی را در تنفس و فتوسنتز گیاهان آبزی غوطه‌ور در آب ایجاد کرده و مانع رشد آن‌ها و در نهایت سبب مرگ آن‌ها می‌شود و با کاهش وسعت این زیست‌گاه‌های حیاتی بسیاری از جانوران آبزی پناهگاه خود را از دست می‌دهند و به‌علاوه مناطق تغذیه‌ای و تولید مثل آبزیان نیز از بین می‌رود. رسوب مواد ریز معلق می‌تواند بسترهای تخم‌ریزی را برای بسیاری از ماهیان رودخانه‌ای نامناسب سازد و همین امر (برداشت شن و ماسه) در رودخانه‌های مازندران جمعیت آبزیان به‌ویژه ماهیان را در سال‌های اخیر به‌شدت با کاهش مواجه کرده است.
این کارشناس معتقد است: به‌علت برداشت شن و ماسه رسوبات ریز و مواد آلی در بستر گودال‌های خاک‌برداری «لای‌اندود» شده و از نفوذ آب رودخانه به لایه‌های آبدار زیرزمینی جلوگیری می‌کند. پیامد این امر ممکن است به طور قابل توجهی تجدیدپذیری آب‌های زیرزمینی را کاهش دهد ضمن آنکه مواد آلی ممکن است در آب‌های راکد و بی‌حرکت، گودهای برداشت شن و ماسه تجزیه شوند بدیهی است در این صورت محل‌های برداشت به گنداب‌هایی تبدیل می‌شوند و کیفیت آب به‌شدت تقلیل پیدا می‌کند که این امر در حیات گیاهان و جانوران آبزی و همچنین تأمین آب شرب شهرها بسیار مؤثر است، به‌ویژه در استان مازندران که آب شرب از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.
وی تصریح کرد: به‌ علت برداشت شن و ماسه در قسمت پایاب رودخانه‌های استان سرعت آب کاهش می‌یابد و در نتیجه موجب نفوذ و پیشروی آب شور دریا به سمت بالا دست شده و همین امر مشکلاتی را برای کشاورزان در تأمین آب زراعی ایجاد کرده است.
مدیر امور مهندسی رودخانه‌های آب منطقه‌ای مازندران از دیگر مشکلات برداشت بی‌رویه شن و ماسه را افزایش هزینه‌های عمرانی و به درازا کشیدن اجرای آن‌ها برشمرد و گفت: این امر سبب افتادگی بستر رودخانه شده که در نتیجه ضمن طراحی مجدد پروژه‌ها و ایجاد سازه‌های تثبیتی در پایین دست به‌ناچار باید ارتفاع تأسیسات آبی را افزایش داد که نمونه بارز آن در استان سد انحرافی گنج افروز و کانال اولیه آن در پایین دست سد مخزنی البرز است که به علت برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر و سواحل رودخانه بابلرود این امر سبب تغییرات توپوگرافی و فرسایش شدید و در پی آن تخریب بستر و به هم‌ریختگی سواحل رودخانه مذکور شد.
وی افزود: امروزه آلودگی‌ها و آلاینده‌های فراوانی چه از طریق مراکز صنعتی و درمانی و چه از طریق فاضلاب‌های خانگی و چه از طریق مصرف کود شیمیایی و سموم در بخش کشاورزی وارد رودخانه شده و حیات انسان‌ها و دیگر موجودات به‌ویژه آبزیان را به خطر می‌اندازد و چهره نظیف آب را در هم می‌ریزند.
طاهری معتقد است: مشکلات و معضلات مربوط به مصرف بیش از حد کود شیمیایی و سموم کشاورزی را زمانی می‌توان تصور کرد که اعلام شود میزان آلودگی در مزارع، هزار برابر شدید‌تر و بیشتر از فاضلاب شهری است به‌طوریکه با ورود آلاینده‌ها به نهرها و رودخانه‌ها نه تنها باعث از بین رفتن مقدار زیادی ماهی و سایر آبزیان شده بلکه کیفیت آب را برای شرب و سایر مصارف شهری نامناسب و غیرسالم ساخته است. علاوه بر آن بی‌مبالاتی و بی‌دقتی در مصرف و بی‌نظم بودن ضایعات کشاورزی نه تنها باعث آلودگی آب‌های سطحی نظیر نهرها و رودخانه‌ها می‌شود بلکه می‌تواند به منابع آب زیرزمینی نیز تراوش و رسوخ کند.
این کارشناس گفت: بخش عمده آلودگی رودخانه‌های استان مازندران از همجواری بیشتر قریب به اتفاق روستاها و شهرهای استان با رودخانه ناشی می‌شود که این مجاری با ارزش به محل‌های اصلی دفع فاضلاب‌های انسانی تبدیل شده است.
به گفته مدیر امور مهندسی رودخانه‌های آب منطقه‌ای مازندران اصول بهداشت و بهسازی هر محیطی ایجاب می‌کند که انواع زباله‌ها در کوتاه‌ترین مدت از محیط زندگی اهالی دور و به بهداشتی‌ترین و اصولی‌ترین نحوه دفع شود و باعث آلودگی آب، هوا و خاک نشود. مشکلات جمع‌آوری زباله از سطح شهر و همچنین اماکن موقت انبار زباله شهری در حاشیه رودخانه‌ها در استان مازندران از جمله مسائلی است که کیفیت آب رودخانه را مستقیماً تحت تأثیر قرار می‌دهد
معاون بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای مازندران با بیان این‌که پس از یخچال‌ها منابع آب زیرزمینی دومین منبع آب شیرین موجود در جهان است، می‌گوید: در نقاطی که آب‌های سطحی همانند رودخانه‌ها وجود نداشته و یا غیر‌قابل استفاده باشند نیازهای آبی توسط منابع آب زیرزمینی برطرف می‌شود و حدود یک سوم جمعیت جهان وابسته به آب زیرزمینی بوده بنابراین توسعه کشاورزی و صنعت باعث افزایش برداشت از منابع مذکور شده و برداشت بی‌رویه از مخازن آب زیرزمینی موجب شده که میزان تغذیه آبخوان جوابگوی برداشت نبوده و سطح آب زیرزمینی افت کند.
به گفته نامدار، افزایش جمعیت و توسعه مراکز کشاورزی، برداشت اضافی از چاه‌های مجاز و حفر چاه‌های غیر مجاز و بهره‌برداری از آن‌ها، استفاده نامناسب و غیر بهینه از منابع آب موجود، آلودگی ایجاد شده توسط فاضلاب خانگی و پساب حاصل از فعالیت صنایع از جمله عوامل مؤثر در ایجاد بحران در آب زیرزمینی هستند.
وی افزود: در استان مازندران بیش از 10 سد مخزنی، حدود 400 کیلومتر شبکه (کانال آبیاری مدرن)، هفت سد انحرافی، چهار سد لاستیکی، بیش از 250 هزار متر مکعب مخازن آب شرب، هزاران کیلومتر خطوط آبرسانی، یک‌هزار و 800 سرهنه سنتی و مدرن، 730 قطعه آببندان، 4 هزار و 200 کیلومتر رودخانه وجود دارد که این تعداد با سرمایه‌گذاری دولت و مردم هر ساله رو به افزایش است و همه باید آگاه باشند هر یک از این سرمایه‌ها دارای حریم کمی و کیفی بوده که باید با هوشیاری با پرهیز از دخل و تصرف در آن‌ها از اقدام دیگر سودجویان جلوگیری کنیم.
این کارشناس معتقد است: تأسیسات آب استان از جمله سد‌های مخزنی، انحرافی و لاستیکی، بندهای انحرافی و سردهنه‌های زراعی کانال‌های آبیاری و زهکشی، آببندان‌ها هر یک برای هدف خاصی به‌ویژه برای تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت طراحی و احداث شده‌اند اما عده‌ای از افراد به ویژه جوانان و نوجوانان بدون توجه به هشدار شرکت آب منطقه‌ای وارد حریم این تأسیسات شده و بعضاً اقدام به شنا در این تأسیسات می‌کنند که خطراتی از جمله غرق شدن آن‌ها را در پی دارد