حل بحران زیستی خزر در گرو همکاری کشورهای ساحلی /گ

این دریاچه بدون هیچ گونه ارتباط طبیعی با اقیانوس های جهان به صورت زیست بومی منحصر به فرد در جهان مطرح است (1).

ویژگی های این دریاچه آن را در برابر عوامل خارجی از جمله دستکاری های انسانی و تغییرات آب و هوایی آسیب پذیر ساخته و به دلیل دارا بودن خط ساحلی بسیار طویل و وجود مناطق شهری، صنعتی و کشاورزی بسیار نزدیک ساحل، همواره از منظر زیست محیطی زیر فشارها و تهدیدهای شدیدی قرار داشته است.

**جغرافیا و موقعیت راهبردی خزر

دریای خزر در مرز آسیا و اروپا و نیز در محل تلاقی آسیای مرکزی، قفقاز و ایران قرار دارد.

طول دریای خزر نزدیک به یک هزار و 30 تا یک هزار و 200 کیلومتر و عرض آن 196 تا 435 کیلومتر است.

سطح دریای خزر پایین تر از سطح دریاهای آزاد و خط ساحلی آن نزدیک به هفت هزار کیلومتر است. مساحت آن هم به ۳۷۱ هزار تا ۳۸۶ هزار کیلومترمربع و حجم آب آن نیز به 78 هزار و 700 کیلومترمکعب می رسد.

دریای خزر از جنوب به جمهوری اسلامی ایران، از شمال و غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری های ترکمنستان و قزاقستان محدود می شود.

رودخانه ها مهمترین منبع تغذیه کننده آب این دریاچه هستند به طوری که 130 رود به خزر می ریزند که بیشتر آنها از شمال غربی به دریا می پیوندند. بزرگ ترین آنها رود «ولگا» در روسیه است که هر سال به طور میانگین 241 کیلومتر مکعب آب را به دریای خزر وارد می کند.

رودهای «کورا، اترک، اورال و سولاک» از دیگر رودهای مهمی هستند که وارد خزر می شوند.

محیط دریای خزر نزدیک به 6 هزار و 525 کیلومتر است. از این میان، سواحل آذربایجان 820 کیلومتر، سواحل قزاقستان یک هزار و 900 کیلومتر و سواحل ایران 814 کیلومتر است و روسیه و ترکمنستان هم دیگر بخش های ساحل خزر را در اختیار دارند (2).

دریای خزر از خلیج های گوناگون، 50 جزیره و شبه جزیره های فراوان تشکیل شده است. آب و هوای این دریاچه در بخش های گوناگون، به علت گستردگی زیاد در عرض جغرافیایی و همچنین گسترش آن در طول جغرافیایی، متنوع است.

زیست گیاهی و جانوری این دریاچه متنوع بوده و از 575 نوع گیاه، یک هزار و 332 گونه جانور و 850 نمونه ماهی برخوردار است.

البته غنای دریا، بیشتر به ماهی است. در بخش های کم عمق خزر، ماهیانی چون «بلوگا» و انواع خاویاری به چشم می خورد.

زیست جانوری این دریا دارای ویژگی هایی همچون بومی و مهاجر بودن جانوران، تنوع کم و فراوانی زیاد شمار گونه ها، برخورداری از موجودات ویژه محیط های دریایی مانند بازوپایان، اسفنج های آهکی و خارپوستان است. نزدیک به 60 درصد جانوران این دریا را ماهیان، سخت پوستان و شمار اندکی از نرم تنان تشکیل می دهند که در همسنجی با دریاهای آزاد ویژگی های بارزی برای محیط زیست جانوری این دریاچه به شمار می روند (3).

موقعیت ژئواستراتژیک و داشتن ویژگی هایی همچون شبکه حمل و نقل و مهمتر از آن ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی، تنوع زیستی و توانمندی های شیلاتی این دریاچه را به یکی از مناطق حساس جهان تبدیل کرده است.

حمل و نقل در دریای خزر، تزانزیت کالا از خلیج فارس به آسیای مرکزی و قفقاز را آسان می سازد.

مهمترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است که آن را پس از خلیج فارس و سیبری، واجد بیشترین ذخایر نفتی جهان کرده است.

اگر چه دریای خزر از دیرباز مورد استفاده ساکنان ساحلی همه مناطق برای کسب روزی از موجودات زنده و بهره برداری از منابع طبیعی آن بوده اما در سده های نوین اهمیت آن دوچندان شده است.

«وجیهه صادقیان» در مقاله ای با عنوان«ترانزیت کالا از ایران، رقابت ها و چالش ها» اهمیت دریای خزر برای کشورهای ساحلی را برمی شمارد.

وی می نویسد: تولید بخش قابل توجهی از محصولات شیلات منطقه و 90 درصد خاویار جهان، در اختیار داشتن بیش از 25 درصد ذخیره نفتی جهان و نیز بیش از یک هزار چاه فعال و غیرفعال، داشتن ویژگی های آب و هوایی مناسب برای رویش جنگل و توسعه کشاورزی و به دنبال آن فراهم شدن زمینه های اشتغال به دلیل وجود راه های ارتباطی و امن برای حمل و نقل بار و مسافر از جمله این دلایل است (4).

** مشکلات خزر

دریای خزر به سبب موقعیت جغرافیایی خود از دیدگاه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و شاید از همه مهمتر زیست محیطی به شیوه های گوناگون نقش تعیین کننده ای را در زندگی پنج کشور هم کرانه اش بازی می کند.

اما این دریا با چند مشکل کلیدی روبرو است که از مهمترین آنها می توان به بالا آمدن سطح آب دریا، آلودگی شدید و بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی آن اشاره کرد.

به گزارش چهارم خردادماه 1393 خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، «پروین فرشچی» معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، با اشاره به وجود چاه های نفتی غیرقابل استفاده در برخی کشورهای حاشیه دریای خزر اعلام کرد 60 درصد آلودگی های نفتی این عرصه آبی به دلیل نوسانات آب از نواحی خشکی به دریا وارد می شود.

عوامل گوناگونی سلامت محیط زیست حوزه دریای خزر را هدف گرفته است که هر یک از آنها می تواند به گونه ای فرسایش ایجاد کند که در نهایت امکان بهره برداری از منابع دریا از همگان سلب یا پرهزینه شود. برخی از این عوامل از یکدیگر ناشی می شوند و سرانجام می توانند با اهداف و منافع کشورهای واقع در این حوزه تداخل یافته و از تحقق آنها جلوگیری کنند.

آلودگی ها نفتی و گازی، پسماندهای کشاورزی، پساب ها و فاضلاب های صنعتی و خانگی، چاه های نفت قدیمی و غیر قابل استفاده، زباله ها، آلودگی های حرارتی و ورود گونه های غیر بومی عواملی است که دریای خزر را تهدید می کند.

به گفته فرشچی، سهم ایران در آلودگی خزر بیشتر مربوط به پسماندهای کشاورزی، فاضلاب و پساب های شهری و خانگی است که در این میان وزارت نیرو به عنوان متولی ایجاد تصفیه خانه در شهرها به ویژه شهرهای ساحلی باید جدی تر عمل کند.

از آثار مهم آلودگی آب با منشا نفت یا پساب ها، مشکلات زیست شناختی است که برای موجودات زنده دریایی به وجود می آید.

از آنجا که نفت خام یک ماده خالص نیست و در آن انواع هیدروکربورها با تفاوت های فیزیکی و شیمیایی گوناگون وجود دارد، هنگامی که دریا را آلوده می سازد به اشکال گوناگون تبلور پیدا می کند که بیشتر آنها برای آبزیان مضر هستند (5).

منطقه خزر فقط چهار درصد خاک ایران را تشکیل داده است اما 40 درصد فعالیت های کشاورزی کشور در آنجا انجام می شود. با این همه، ایران از منابع نفت و گاز واقع در این منطقه بهره برداری نمی کند.

بنا به نظر کارشناسان، آلودگی های صنعتی نیز از آلودگی هایی است که محیط های زیست آبی و از جمله دریای خزر را تهدید می کند.

ضایعات مناطق شهری و روستایی کشورهای حاشیه خزر و حتی مواد سمی کارخانه ها و باراندازهای نفتی به آب وارد می شود و افزون بر ایجاد آلودگی، زندگی آبزیان را به خطر می اندازد.

به گفته فرشچی، آلودگی های صنعتی، بیشتر از روسیه وارد خزر می شود زیرا این کشور در اطراف رود ولگا فعالیت های صنعتی زیادی انجام می دهد و روز به روز نیز در حال توسعه و پیشرفت آن است.

کشورهای قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان نیز سهم زیادی در آلودگی نفتی و گازی خزر دارند که مربوط به فعالیت های اکتشاف، استخراج و انتقال است.

به گفته معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، آلودگی های حرارتی حاصل از دستگاه های آب شیرین کن یکی دیگر از تهدیدهای دریای خزر است.

هم اکنون کشورهای جمهوری های آذربایجان و قزاقستان در خزر آب شیرین کن دارند و ایران هم در فکر ایجاد آن است.

حساسیت و شکنندگی محیط زیست دریای خزر به دلیل بسته بودن، بهره برداری های بی رویه از منابع آن و انباشتگی آلاینده های گوناگون، این منطقه را با بحران اکولوژیک (زیستی) روبرو ساخته است.

تهدید زیست محیطی دریای خزر و زیان های ناشی از آن سرانجام دولت های ساحلی و جامعه بین المللی را با این واقعیت روبرو کرد که اعمال مدیریت زیست محیطی در این منطقه فقط در چارچوب یک پیمان حقوقی زیست محیطی میسر است.

از این رو پنج کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از پیامدهای ویرانی محیط زیست این دریا در اثر آلودگی ناشی از فعالیت های انسانی از جمله تخلیه مواد زیانبار و زاید و سایر آلودگی های ناشی از فعالیت های دریایی و منابع مستقر در خشکی تصمیم گرفتند در حفظ منابع زنده دریای خزر برای نسل های حاضر و آینده تلاش کنند.

آنها با توجه به اهمیت حفاظت از محیط زیست دریای خزر، بر همکاری میان دولت های ساحلی با هم و نیز این کشورها با سازمان های بین المللی تاکید و سرانجام پنجم نوامبر 2003 میلادی (سیزدهم آبان 1382 خورشیدی) با هدف نگهداری محیط زیست دریایی خزر «کنوانسیون تهران» را امضا کردند که به عنوان نمادی از همکاری های مشترک میان کشورهای ساحلی این دریاچه، به منظور رویارویی با مشکلات زیست محیطی به شمار می رود (6).

کنوانسیون تهران می تواند ابزار موثر حقوقی برای مبارزه با آلودگی دریای خزر باشد.

** جمع بندی

حفظ محیط زیست موضوعی مهم در توسعه پایدار است. امروزه آلودگی های زیست محیطی نه فقط تهدیدی برای انسان ها بلکه برای سایر موجودات کره زمین است.

در این میان، آلودگی دریاها و اقیانوس ها در کنار سایر آلودگی ها، یکی از چالش های کنونی محیط زیست شمار می رود.

فعالیت های انسانی و بهره برداری پرشتاب و ویرانی زیست بوم های طبیعی، بر آلودگی محیط زیست افزوده است.

به دنبال بهره برداری های بی رویه انسان از طبیعت، نابودی محیط زیست روز به روز شتاب بیشتری به خود می گیرد و بسیاری از زیستگاه های خشکی و آبی و انواع گونه های گیاهی و جانوری بر اثر فعالیت های زیاده خواهانه انسان ها رو به انقراض کامل است.

محیط زیست دریای خزر هم اکنون در وضعیت فاجعه باری است و اگر برای آن چاره اندیشی نشود پیامدها و آسیب های آن بر زندگی همه ساکنان حاشیه این دریا اثر می گذارد.

از آنجا که دریای خزر یک پهنه آبی بین المللی و منطقه ای است، ضرورت دارد کشورهای حاشیه ای با ارزیابی صحیح و بازنگری در فعالیت های صنعتی و بهره برداری ها از ذخایر طبیعی آن، به کنوانسیون های دریایی برای حفاظت از این آبراه راهبردی پایبند باشند و برای برطرف کردن مشکلات زیست محیطی آن تمام تلاش خود را به کار گیرند.

-------------------------

پی نوشت ها:

1- http://www.caspianstudies.com

2- جعفری، عباس، شناسنامه جغرافیای طبیعی ایران، انتشارات گیتاشناسی، تهران، 1366.

3- Zenkevith .L .A ,1963,ˈ Biology of the seas of the U.S.S.Rˈ,London : Allen & Unwin

4- صادقیان، وجیهه، «ترانزیت کالا از ایران، رقابت ها و چالش ها»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال هفتم، شماره 23 (پاییز 1377).

از فاطمه دوله - گروه تحقیق و تفسیر خبر
منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی