باز بحران در پرآب‌ترین رود ایران

باز بحران در پرآب‌ترین رود ایران
باشگاه خبرنگاران خوزستان، «کارون»، پرآب‌ترین رود ایران، تنها رودخانه قابل کشتیرانی و... حالا آبرا‌هه‌ای شده است در حد یک جوی باریک؛ آب جاری‌ای که خودش را از لابه‌لای جزایر ریزودرشت، از میان بوی تعفن و فاضلاب به اروند می‌رساند و از آنجا نفس بریده تن می‌سپارد به آب‌های خلیج‌فارس. با این همه رنج، کارون هرچند وقت یک‌بار دچار تنش می‌شود. هربار شوکی تازه. اکنون «کارون» چنان به ضعف افتاده که حتی نمی‌تواند کوچک‌ترین فشار طبیعی را هم تاب بیاورد. کنش‌هایی که هزاران سال واکنش طبیعی و عادی این رودخانه را به دنبال داشت، اکنون جامه بحران به تن می‌کند. پر آب‌ترین رودخانه کشور حالا در برابر «جزر و مد» دریا هم کم می‌آورد؛ چه رسد به اینکه این مد بزرگ باشد و قوی. «مد کبیر» بدجوری کارون را به دردسر انداخته. شور شده و شرایط شهرها و روستاهای مسیر را بحرانی کرده است.

هرچند شورشدن کارون در بالادست توسط سد گتوند علیا عادی شده، اما برداشت‌های بی‌رویه شرکت‌های توسعه نیشکر و تخلیه پساب وضعیت را دوباره غیرعادی و خواب مسوولان را آشفته کرد، به‌طوری که پای «کارون» به «شورای تامین خوزستان» هم باز شد. کار به عملیات احیا کشید. تجویز این بود: به بیمار روبه‌موت شوک وارد کنید. دریچه سدها هم بالاخره به روی کارون گشوده شد. از ترس اینکه مبادا حادثه تلخ تابستان سال 79 تکرار شود. در آن سال اعتراض مردم آبادان و خرمشهر به شورشدن آب کارون به ناآرامی کشیده شد و چند کشته و زخمی برجا گذاشت. اکنون اگرچه دولت اصرار دارد که شوری کم و وضعیت عادی شده، اما مردم همچنان فریاد می‌زنند: «آب کارون شور شده است».
«مد کبیر»؛ متهم جدید

فتح‌الله دهکردی، معاون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب سازمان آب و برق خوزستان می‌گوید: شوری آب کارون از هفته دوم تیرماه رو به افزایش گذاشت. کیفیت آب که از سد گتوند (بالادست کارون) با شوری (EC) یک‌هزارو300میکروموس بر سانتیمتر تخلیه می‌شد، در اهواز به سه‌هزار میکروموس، در آبادان به شش‌هزارو650میکروموس و در اروندرود به 23هزارو300میکروموس رسید. (شوری آب مناسب شرب بین 400 تا 900 میکروموس است و از دوهزار میکروموس که بگذرد برای کشاورزی هم خطرناک می‌شود) بررسی‌ها نشان می‌داد که سد گتوند علیا تاثیر چندانی در شوری آب ندارد و هرچه هست در پایین‌دست رودخانه است. زیرا آب رودخانه از سد گتوند تا اهواز به ازای هر کیلومتر 6/6واحد اما در مقطع اهواز تا جنوب به ازای هرکیلومتر 23واحد افزایش شوری داشت.

او برداشت‌های بی‌رویه و تخلیه پساب‌های کشاورزی را عامل اصلی افزایش شوری کارون می‌داند: برداشت شرکت‌های توسعه نیشکر، پرورش‌دهندگان ماهی و کشاورزان (به ویژه برنجکاران) بیش از حد بود. البته از 166‌مترمکعب بر ثانیه دبی رودخانه، 150‌مترمکعب را شرکت‌های نیشکر (در اوج مصرف خود در ماه‌های تیر و مرداد) و 16‌مترمکعب بر ثانیه را کشاورزان استفاده می‌کنند.
علاوه بر این کشت و صنعت‌های کارون، هفت‌تپه و امام‌خمینی پساب‌های خود را نیز به رودخانه تخلیه می‌کنند.

دهکردی به «جزر و مد» طبیعی در رودخانه اشاره می‌کند: «جزر و مد» روزی سه بار اتفاق می‌افتد. در نیمه ماه قمری یک مد بزرگ‌تر داریم و در سال یک «مد کبیر». اشکالی که این‌بار ایجاد شد این بود که افزایش مصرف آب با وقوع «مد کبیر» همزمان شد. در نتیجه دبی رودخانه در محل اتصال به دریا بسیار کم شد و به 30‌مترمکعب بر ثانیه رسید که توان مقابله با «مد کبیر» را نداشت. بنابراین آب شور خلیج‌فارس به اروندرود و کارون نفوذ کرد، تا 40کیلومتر جلو آمد و آب رودخانه و به تبع آن شهرها را شور کرد. البته تاثیر مد روی کیفیت رودخانه بستگی به وضعیت رودخانه از نظر کم‌آبی یا پرآبی دارد. اگر حجم آب خوب باشد (حداقل 120‌مترمکعب بر ثانیه) مثل سد در مقابل نفوذ دریا می‌ایستد، در غیر این‌صورت آب شور در دل رودخانه می‌خزد.

این مسوول می‌افزاید: برای رفع شوری باید برداشت آب از رودخانه را کاهش می‌دادیم. در زمان بحران پرورش‌دهندگان ماهی و کشاورزان همکاری کردند و مصرف خود را کم کردند اما شرکت‌های توسعه نیشکر نه تنها در این عزم همگانی شرکت نکردند بلکه مصرف خود را افزایش دادند. جالب است که شرکت توسعه نیشکر برخلاف سایر بهره‌برداران، مشترک رسمی نیست و پروانه بهره‌برداری آب ندارد.

متعاقب آن نیز خروجی سدهای گتوند علیا و دز را مجموعا 120‌مترمکعب بر ثانیه افزایش دادیم و به 600‌مترمکعب بر ثانیه رساندیم تا به کمک بیاید و مد را عقب براند. این اقدامات موثر و شوری کارون کم شد. میزان شوری اکنون به حدود دوهزارمیکروزیمنس در اهواز رسیده است. دهکردی اما نسبت به تبعات افزایش خروجی سدها می‌گوید: از سوی دیگر افزایش خروجی آب از سدها در واقع هدررفت منابع آب است. اگر این روند ادامه یابد با محدودیت منابع آب قابل بهره‌برداری در ابتدای پاییز و زمستان روبه‌رو می‌شویم. در این صورت یا باید آن پاییزه را به تعویق بیندازیم که باعث افت محصول می‌شود یا باید آن را کاهش دهیم.

وی تصریح می‌کند: اگرچه در حال حاضر شرایط عادی و از شدت «مد کبیر» کاسته شده اما مد بزرگ دیگری در پیش است که اگر برداشت‌های بی‌رویه ادامه یابد، باز هم مشکلاتی خواهیم داشت.

پای گتوند هم در میان است

در همین حال احمدرضا لاهیجان‌زاده مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان نیز معتقد است: رودخانه کارون به لحاظ آورد آب، میزان برداشت و حداقل نیاز برای حیات، یک اکوسیستم کاملا مشخص است. این رودخانه توان مشخص و ظرفیت بزرگ اما محدود دارد و هرگونه بهره‌برداری خارج از این ظرفیت، خسارت جبران‌ناپذیری بر اکوسیستم وارد می‌کند. در حال حاضر بیشترین سدهای بزرگ کشور با ظرفیت مخازن بیش از 15میلیارد‌مترمکعب (سدهای دز، گتوند علیا، شهید عباسپور، گدارلندر، کارون 3 و کارون 4) روی این رودخانه احداث شده است. انتظار می‌رفت که با ساخت و آبگیری این سدها شرایط رودخانه به مقدار زیادی در حالت طبیعی قرار گیرد و ضمن تامین نیاز آبی شرب، صنعت و کشاورزی آب موردنیاز محیط‌زیست رودخانه و حقابه تالاب‌ها نیز در پایین‌دست تامین شود.

اما هم‌اکنون (به ویژه در زمینه کاهش کیفیت) شوری آب رودخانه بیانگر این است که علاوه بر اینکه به ظرفیت رودخانه در برداشت آب توجهی نشده بلکه در ساماندهی پساب‌های کشاورزی نیز راه درازی در پیش است. دبیر شورای حفاظت رودخانه کارون تصریح می‌کند: در حوزه کشاورزی علاوه بر اینکه میزان مصرف آب راندمان مناسب ندارد، الگوی کشت نیز منطبق با ظرفیت کارون نیست. برداشت بی‌رویه آب توسط شرکت‌های توسعه نیشکر، برنجکاران و آبزی‌پروری‌ها همچنین تخلیه حجم هنگفتی از پساب‌های این فعالیت‌ها به رودخانه بر کاهش کیفیت آب تاثیر زیادی داشته که این موضوع در پایین‌دست رودخانه به دلیل کاربری‌های نامناسب و وجود اراضی شور در منطقه شدت بیشتری دارد. لاهیجان‌زاده همچنین سد گتوند علیا را یکی از عوامل ایجاد شوری و افزایش شوری رودخانه کارون می‌داند: متاسفانه سد گتوند بعد از آبگیری دچار مشکلات فنی شده که اگر مورد توجه ویژه و اساسی قرار نگیرد علاوه بر اینکه کارکرد سد و نیروگاه آن را مورد سوال جدی به لحاظ بهره‌برداری قرار می‌دهد بلکه می‌تواند در آینده نزدیک یک تهدید برای کشاورزی و اقتصاد و سلامت جامعه در پایین‌دست سد باشد. اگرچه اکنون سعی شده شوری (EC) خروجی سد گتوند بین یک‌هزارو200میکروموس تا یک‌هزارو500میکروموس ثابت نگه‌داشته شود، اما شوری کارون قبل از آبگیری سد بین 600 تا 700میکروموس بوده که نشان می‌دهد این سد یکی از عوامل افزایش شوری رودخانه در بالادست است.

او همچنین به آلوده‌کنندگان رودخانه کارون اخطار می‌کند: تمام بهره‌برداران کارون بزرگ (شامل رودخانه‌های کارون و دز) بر سهم خود در ایجاد شرایط شوری رودخانه واقف هستند. به تمام آنها مهلت داده شده اقدامات جدی برای کاهش و حذف آلودگی به عمل آورند. در غیراین‌صورت علاوه بر اینکه نام آنها در فهرست آلاینده‌های محیط‌زیست برای اخذ عوارض آلایندگی درج خواهد شد، از طریق مراجع قضایی نیز تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند.

بحران پاییزی، پاییز بحرانی

ایده اجرای 38 سد و هشت طرح انتقال آب روی کارون، سال‌ها پیش برای جلوگیری از هدرروی آب و ریختن آب اضافه رودخانه به خلیج‌فارس شکل گرفت. اما نتیجه عکس شد. حالا کارون آنچنان ناتوان و آسیب‌پذیر شده که عملا آب دریاست که به رودخانه می‌ریزد و آن را شور می‌کند.

مهدی قمشی عضو هیات علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهیدچمران اهواز، مشکل کیفیت آب را ناشی از مدیریت منابع آب در خوزستان می‌داند: با وقوع خشکسالی در چند سال اخیر ذخیره آبی در سدها کم‌شده و مطابق نیازمان نیست. بنابراین تخلیه آب سدها برای مقابله با شوری پایین‌دست باعث می‌شود آب زیادی هدر رود و حجم ذخیره آب شیرین برای کشت‌های مهر و آبان کم شود. و این از نظر مدیریت منابع آب صحیح نیست. این یک راه درمان فوری است. راهکار اصلی این است که از ورود پساب‌ها و آلوده‌کننده‌ها به رودخانه جلوگیری شود. او می‌افزاید: اگرچه در حال حاضر درصد کمی از شوری کارون (حدود 20درصد) بر عهده سد گتوند است و عمده شوری به دلیل وجود زهکش‌های کشاورزی، آبزی‌پروری، صنایع و شهرها در پایین دست است، اما سد گتوند همچنان مانند بمب نمک بالای سر خوزستان است و از این به بعد اثر سد بر شوری بیشتر می‌شود.

بعد از20 سال

محمدسعید انصاری نماینده آبادان در مجلس شورای اسلامی نیز از نمایندگان معترض به وضعیت آب است: مشکل آب از تذکر به مسوولان گذشته است و مسوولان پوست‌کلفت شده‌اند. وضعیت آب خوزستان، به ویژه شبه‌جزیره آبادان، به دلیل وظیفه‌نشناسی و بی‌دقتی مسوولان و سدسازی‌های بی‌رویه، بسیار نابسامان است.

این وضع برای مردم غیرقابل تحمل شده، اگرچه مردم خوزستان به این تلخی‌ها، بی‌توجهی‌ها و کم‌لطفی‌ها عادت دارند. او ادعای مسوولان را مبنی بر بهتر شدن وضعیت آب رد می‌کند: معیار و شاخص سنجش آب مردم هستند. روستاها و بعضی مناطق شهری همچنان با کمبود آب مواجهند. کیفیت آب نیز اگرچه از حالت بحران خارج شده اما هنوز آب برای مردم غیرقابل استفاده است. انصاری می‌افزاید: هم نیشکر لازم است، هم پرورش ماهی و هم نخیلات.

اما تدبیر از همه لازم‌تر است، که نداریم. اگر تدبیر و مدیریت در استفاده از منابع آب داشتیم، کارمان به اینجا نمی‌رسید. دولت احمدی‌نژاد هشت‌سال و دولت‌های قبل نیز 12سال به این مردم وعده دادند که مشکل آب را حل می‌کنند، اما هیچ‌کدام محقق نشد. امیدواریم دولت جدید به وعده و وعیدها جامه عمل بپوشاند. در غیراین‌صورت شوری کارون و تلخی مشکلات ادامه می‌یابد و باقیمانده کشاورزی در منطقه از بین می‌رود. یک میلیون اصله نخیلات آبادان در زمان جنگ و بعد از آن با شورشدن آب نابود شده و هشت‌میلیون اصله باقیمانده هم در معرض نابودی هستند.

آزمونی برای دولت تدبیر

اینطور که پیداست مدیران نه می‌خواهند برای حل مشکل سد گتوند در بالادست کارون چاره‌ای بیندیشند و نه برای شرکت توسعه نیشکر در پایین‌دست. به این ترتیب آیا بحران آب و کشاورزی در خوزستان و کاهش ذخیره سدها میراثی است که در ابتدای راه دامنگیر دولت یازدهم می‌شود؟