خودکفایی صنعت آبزی‌پروری در گرو شکوفایی آرتمیای دریاچه ارومیه /گ

خودکفایی صنعت آبزی‌پروری در گرو شکوفایی آرتمیای دریاچه ارومیه
خبرگزاری فارس از ارومیه، آرتمیا پایه صنعت آبزی‌پروی بوده و امروزه استفاده از آرتمیا به عنوان غذای زنده اصلی در تکثیر و پرورش آبزیان رو به افزایش است.
آرتمیا یکی از انواع مهم سخت‌پوستان بوده که در آب‌های شور که میزان املاح آنها ممکن است تا چند برابر آب دریا باشد زندگی می‌کند و یکی از هفت گونه آرتمیای شناخته شده در جهان، آرتمیا اورمیانا Artemia urmiana بومی دریاچه ارومیه در ایران است.
با توجه به رشد روزافزون جمعیت کره زمین و نیاز این جمعیت به منابع پروتئینی و محدود بودن منابع فعلی برای بر طرف کردن این نیاز، پرداختن به امر آبزی‌پروری و بازسازی ذخایر آبزیان در محیط طبیعی یکی از مهم‌ترین اموری است که باید بیشتر بدان توجه کرد.
با گسترش صنعت آبزی‌پروری و اهمیت آن به خصوص در میزان و توسعه روزافزون پرورش انواع میگو و ماهی در کشور، آرتمیا به دلیل ارزش غذایی بالا، قابلیت هضم زیاد، تنوع اندازه، روش تولید سهل و آسان و قدرت تحمل شوری‌های متنوع یکی از فاکتورهای مهم در امر پرورش و تغذیه آبزیان است.
با توجه به اینکه ارزش آرتمیا و قیمت آن در بازارهای جهانی رو به افزایش است می‌توان با شکوفایی آرتمیا در بخشی از دریاچه ارومیه و یا پرورش مصنوعی و با بهره‌برداری اصولی و علمی از این موجود علاوه بر تامین احتیاجات داخلی با صادرات آن برای کشور ارزآوری قابل توجهی کرد.
در ادامه مشروح گفت‌وگوی ما را با ناصر آق، بنیان‌گذار پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه می‌خوانید.
*آرتمیا چیست؟
آرتمیا سخت پوست کوچک و بسیار ظریفی است؛ زمانی که از تخم خارج می‌شود نیم میلی‌متر طول دارد و وقتی بزرگ می‌شود اندازه آن حداکثر به 1.5 سانتی‌متر می‌رسد، آرتمیا بهترین غذای زنده برای انواع بسیار متفاوتی از آبزیان محسوب می‌شود و چون هیچ گونه اندام دفاعی ندارد در جاهایی زندگی می‌کند که دشمن طبیعی نداشته باشد چون هر موجودی می‌تواند از آرتمیا تغذیه کند، با توجه به اینکه آرتمیا ارزش غذایی بالایی دارد همه موجودات می‌توانند از آرتمیا به عنوان غذای مغذی استفاده کنند به همین خاطر آرتمیا در آب‌‌های شوری زندگی می‌کند که کمتر موجودی می‌تواند چنین شوری بالایی را تحمل کند.
آرتمیا از نظر بیولوژیکی واقعا موجود بی‌نظیری است 11 جفت پا و روی هر پا یک آبشش دارد پاهای آرتمیا چهار عمل اصلی از جمله حرکت، تنفس، تغذیه و تنظیم شوری آب را انجام می‌دهد تخمی که آرتمیا تولید می‌کند در نوع خود یکی از شگفتی‌های طبیعت است به طوری که تخم آرتمیا حاوی جنینی در حالت کما بوده و می‌تواند در این حالت تا 100 سال زنده بماند با اینکه علایم حیات در آن دیده نمی‌شود در این شرایط می‌توان تخم آرتمیا را خشک و تحت خلا بسته‌بندی و تا 100 سال نگهداری کرد و بعد از 100 سال مجددا در آب رهاسازی کرد و در عرض 24 ساعت جنین تکامل پیدا کرده و نوزاد از تخم خارج می‌شود
دریاچه ارومیه زیست‌گاه گونه ویژه‌ای از آرتمیا به نام آرتمیا اورمیانا است و در کل دنیا هفت گونه آرتمیای دو جنسی (نر و ماده) وجود دارد که آرتمیای دریاچه ارومیه به نام آرتمیا اورمیانا گونه منحصر به فردی است که فقط در دریاچه ارومیه زندگی می‌کند.
*مناسب‌ترین درجه شوری آب برای شکوفایی بهتر آرتمیا؟
هیچ موجود پرسلولی در کره خاکی نمی‌تواند به اندازه آرتمیا شوری‌های بالا را تحمل کند البته فرق هست بین شوری قابل تحمل و شوری بهینه برای رشد و تولید مثل، شوری بهینه برای رشد آرتمیابین 80 تا 120 گرم در لیتر است ولی برای تولید مثل تا 180 گرم در لیتر نیز مشکلی ندارد و از این میزان شوری به بعد محدودتر شده و تا 400 گرم در لیتر نیز آرتمیای زنده مشاهده شده است در حالی که میزان نمک بدن آرتمیا 10 گرم در لیتر است بنابراین قدرت بالایی لازم است تا آرتمیا بتواند میزان نمک بدن خود را تنظیم کند، شوری آب در زمان‌های مختلف در دریاچه ارومیه متفاوت بوده و قبل از بحران معمولا بین 100 گرم تا 180 گرم در لیتر بود ولی شوری آب بتدریج افزایش یافت بطوریکه در حال حاضر شوری آب این دریاچه به بیش از 400 تا 440 گرم در لیتر و به حالت فوق اشباع رسیده است.
*اهمیت و کاربرد آرتمیا؟
آرتمیا پایه صنعت آبزی‌پروی است؛ صنعت آبزی‌پروری در سطح دنیا از نظر درآمدزایی، ایجاد اشتغال و تولید غذا برای مردم یکی از جمله صنعت‌های قوی و مقتدر است، بهبود وضعیت معیشت مردم از طریق درآمد، اشتغال و تولید غذا برای مردم از طریق آبزی پروری و پرورش آرتمیا امکان‌پذیر است اگر امروز آرتمیا به هر دلیلی از صنعت آبزی‌پروری کشور حذف شود یعنی واردات آن از خارج از کشور متوقف شود کل صنعت پرورش میگو، پرورش ماهیان دریایی و پرورش ماهیان زینتی در کشور تعطیل خواهد شد و هزاران نفر که در این صنعت مشغول فعالیت هستند بیکار خواهند شد.
آرتمیا موجودی فوق‌العاده با ارزش است لذا اگر حتی بخشی از دریاچه ارومیه نیز احیا شود و تولید آرتمیا در مناطق احیا شده مجددا برقرار شود نه تنها سبب اشتغال‌زایی شده و درآمد زیادی برای مردم ایجاد خواهد کرد بلکه صنعت آبزی‌پروری کشور را نیز مستقل و خودکفا خواهد کرد و این خودکفایی و استقلال موجب رشد سریع‌تر این صنعت می‌شود و در نتیجه اشتغال‌زایی، درآمد و غذای بیشتر تولید خواهد شد و ارزآوری بیشتر برای کشور محقق می‌شود ولی متاسفانه به حلقه نخست اهمیت داده نمی‌شود و این بی توجهی می‌تواند تمام حلقه‌های بعدی را نیز از بین ببرد.
*آخرین وضعیت آرتمیا اورمیانا در دریاچه ارومیه؟
متاسفانه در طول سال تقریبا دیگر آرتمیای زنده‌ای در دریاچه ارومیه دیده نمی‌شود ولی تخم آرتمیا در لا‌به‌لای نمک‌ها موجود است و هر موقع بتوانیم شرایط را به حالت طبیعی برگردانیم می‌توانیم مجددا آرتمیا را در هر منطقه از دریاچه ارومیه شکوفا کنیم.
بعد از سال‌های شکوفایی آرتمیا با تولید سالانه حدود 30 هزار تن تخم و 300 هزار تن توده زنده آرتمیا به تدریج این میزان کاهش پیدا کرد بطوریکه در سال 85 جمعیت آرتمیا تا 100 برابر کاسته شد و بعد از آن نیز به تدریج کمتر و کمتر شد و هر سال تعداد کمی آرتمیا در دریاچه ارومیه دیده می‌شد و بالاخره از دو سال گذشته تاکنون هیچ آرتمیایی در دریاچه ارومیه دیده نشده است که واقعه تاسف برانگیز است.
در سال‌های دهه 1370 و تا حدودی در دهه 1380 آرتمیا در دریاچه ارومیه و دریاچه مهارلو شیراز بطور طبیعی و یا به صورت مصنوعی در برخی از مناطق کشور تولید می‌شد ولی در حال حاضر همه متوقف شده است و نیازمندی‌های کشور به آرتمیا از آمریکا و چین وارد می‌‌شود به طوری که سالانه حدود 20 تن تخم آرتمیا با قیمت حدود کیلویی 100 دلار وارد کشور می‌شود و قیمت داخلی تخم آرتمیا نیز کیلویی بین 350 تا 500 هزار تومان است
*آیا تاکنون از آرتمیای دریاچه ارومیه استفاده بهینه شده است؟
دو دریاچه بزرگ در دنیا وجود دارد که جزو زیستگاه‌های طبیعی آرتمیا هستند، دریاچه بزرگ آمریکا مشابهت زیادی از لحاظ ویژگی‌های املاح، وسعت و عمق با دریاچه ارومیه دارد و از آن دریاچه سالانه یک میلیارد و 300 میلیون دلار بهره‌برداری می‌شود و بهره‌برداری از آرتمیای آن از دهه 1950 آغاز شده و سالانه 70 درصد نیاز دنیا را تامین می‌کند میزان بهره‌برداری از آرتمیای آن سالانه 100 میلیون دلار بوده و سالانه 200 میلیون دلار از املاح با ارزش آن استحصال می‌شود بعد از بهره‌برداری‌های سال‌های 1378 و 1379 هیچگونه بهره‌برداری قانونی از آرتمیای دریاچه ارومیه نشده است.
*اهمیت احیای آرتمیا اورمیانای دریاچه ارومیه برای منطقه؟
آرتمیا کلید حل معمای دریاچه ارومیه است چون با احیای حتی یک فاز از دریاچه ارومیه می‌توانیم سالانه 50 میلیارد تومان درآمد از طریق آرتمیا ایجاد کنیم بنابراین دولت می‌تواند به احیای دریاچه ارومیه به عنوان یک سرمایه‌گذاری پرمنفعت نگاه کند لذا احیای دریاچه ارومیه صرفا احیای یک تالاب معمولی نیست بلکه برای احیای آن دولت می‌‌تواند اهداف بزرگی داشته باشد بنابراین وقتی صحبت از احیای دریاچه ارومیه می‌شود باید احیای کامل اکوسیستم طبیعی مد نظر باشد و اکوسیستم طبیعی شامل کل تنوع زیستی می‌شود و آرتمیا در این میان از نقش بسیار ویژه‌ای برخوردار است زیرا زمانی که آرتمیا باشد ثروت و اشتغال ایجاد می‌شود و اکوسیستم نیز طوری تغییر می‌کند که پرندگان مجدد به دریاچه ارومیه برگردند.
احیای دریاچه ارومیه یعنی بازسازی یک ثروت صدها میلیارد دلاری، یعنی ایجاد اشتغال‌ برای صدها نفر، یعنی پیشگیری از واقع یک فاجعه عظیم زیست محیطی و جلوگیری از تبدیل شدن آن به یک فاجعه انسانی؛ با برنامه‌ریزی علمی صحیح برای بهره‌برداری بهینه از دریاچه ارومیه در واقع گزینه‌های بهتری برای اشتغال ایجاد می‌شود بطوریکه نیازی برای توسعه بی‌رویه کشاورزی که آب‌بری زیادی دارد نخواهد بود و این کار یک سرمایه‌گذاری ماندگار بلند مدت بشمار می‌رود.
*در راستای احیای آرتمیا اورمیانا در دریاچه ارومیه چه اقداماتی انجام شده است؟
برای بازسازی ذخایر آرتمیا در دریاچه ارومیه هنوز هیچ اقدام عملی خاصی انجام نگرفته است و درخواست‌های ما برای این کار در سال‌های گذشته بی‌پاسخ ماند؛ بنده اعتقاد دارم این مسئولیت بر عهده پژوهشکده آرتمیا دانشگاه ارومیه و مرکز تحقیقات آرتمیا وابسته به مؤسسه تحقیقات شیلات ایران است که در حاشیه دریاچه ارومیه استقرار یافته است ولی این کار نیازمند یک سری ارتباطات، هماهنگی‌ها، همکاری‌ها و تامین اعتبارات لازم است که توسط ارگان‌های ذیربط باید انجام می‌شد که متاسفانه انجام نشده و تغییر مدیریت در پژوهشکده آرتمیا نیز موجب شد تا از اهداف و رسالت‌های ملی و منطقه‌ای خود دور شود.
در سال‌های 79 تا 80 از آرتمیای دریاچه ارومیه به صورت تجاری برداشت شد به طوری که هر سال 100 تن تخم آرتمیا صید ‌شد بخشی از آن صادر و بخشی نیر در داخل استفاده شد و در این زمینه یکی از شرکت‌ها حدود 700 تا 800 کیلوگرم تخم آرتمیا را هنوز نگهداری کرده که اگر بخواهیم بازسازی ذخایر آرتمیا را انجام دهیم می‌توانیم از همان منبع استفاده کنیم
*اهمیت پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه در بازسازی ذخایر آرتمیا؟
تخصص مرتبط با بیولوژی، اکولوژی و پرورش آرتمیا عمدتا در پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه موجود است و متخصصان مختلفی در زمینه‌های مختلف آرتمیا در دانشگاه ارومیه مشغول فعالیت هستند و ارتباطات گسترده‌ای با بهترین متخصصان آرتمیای در نقاط مختلف دنیا داریم، پژوهشکده آرتمیا دارای امکانات پژوهشی بی نظیری است و جزو بهترین مراکز پژوهشی آرتمیا در دنیا محسوب می‌شود متاسفانه واگذاری مسئولیت این مرکز پژوهشی فوق تخصصی به فردی غیر متخصص سبب شد ظرفیت‌های این مرکز کم نظیر بین‌المللی راکد بماند.
موضوع بازسازی ذخایر آرتمیا را سال‌ها پیش مطرح کردم ولی متاسفانه هیچ موقع اهمیت داده نشده و حمایت صورت نگرفت در مرحله نخست سازمان محیط زیست در بحث تنوع زیستی باید حمایت‌های لازم را می‌کرد و اعتبارات لازم تخصیص می‌یافت در حال حاضر نیز برای احیای دریاچه ارومیه و برای احیای تنوع زیستی و اکوسیستم طبیعی آن باید درست تصمیم گرفته و از افرادی که واقعا توانایی و علم آرتمیا را دارند استفاده شود به طوری که ما می‌توانیم بازسازی ذخایر آرتمیا را انجام و تولید را به مرحله تجاری برسانیم و از این طریق درآمد بسیار زیادی برای دولت و مردم ایجاد کنیم، درخواست دارم از این ظرفیت استفاده و حمایت لازم صورت گیرد تا به وظیفه خود در منطقه به نحو احسن عمل کنیم.
* چه تحقیقاتی در زمینه آرتمیا در دانشگاه ارومیه انجام شده است؟
حداقل 200 پروژه در ارتباط با آرتمیای دریاچه ارومیه، در شرایط آزمایشگاهی و نیز در شرایط پرورشی به صورت مصنوعی در دانشگاه ارومیه انجام شده و چندین طرح ملی، یک طرح بین‌المللی و تعداد زیادی پایان‌نامه در مقطع دکتری و کارشناسی ارشد در زمینه آرتمیا ارائه شده است.
حجم بسیار زیادی از کار در دانشگاه ارومیه انجام شده و ده‌ها مقاله در ژورنال‌های معتبر بین‌المللی و ملی چاپ شده و بیش از 200 مقاله در کنفرانس‌‌های ملی و بین‌المللی ارائه شده است که این موضوع ظرفیت علمی قوی دانشگاه ارومیه را نشان می‌دهد ولی تا چه میزان از این ظرفیت تاکنون استفاده شده و اینکه واقعا مسئولین تا چه میزان این موضوع را قبول دارند یا نه جای بحث دارد
*چرا طرح‌های ارائه شده اجرایی نمی‌شوند؟
طرح‌های تحقیقاتی با اهداف متفاوتی اجرا می‌شوند به طوری که یک سری از طرح‌ها با اهداف احیای تنوع زیستی و تعدادی برای پرورش مصنوعی و ایجاد شرایط بهینه برای پرورش آن اجرا می‌‌‌‌شود البته یک سری از تحقیقات نیز برای توسعه مرزهای دانش صورت می‌گیرد تا آرتمیا را بهتر شناخته و با ویژگی‌های بیولوژیکی، اکولوژیکی و ژنتیکی آن بیشتر آشنا شویم.
در این زمینه اجرای طرح‌هایی که کاربردی بوده و می‌تواند در بخش اجرا کمک کند و با حمایت سازمان‌های مختلف امکان‌پذیر است مثلا اگر سازمان محیط زیست حمایت کند که ذخایر آرتمیا را بازسازی و شرایط بهینه برای شکوفایی هر چه بهتر آرتمیا را در دریاچه ارومیه مهیا کنیم و بهره‌برداری از خود دریاچه ارومیه را در برنامه قرار دهیم ما می‌توانیم آنرا بدرستی و با دقت انجام دهیم در همه جای دنیا از منابع طبیعی برای بهبود وضعیت معیشت مردمی که در پیرامون زندگی می‌کنند استفاده می‌شود و ما نیز می‌توانیم بهره‌برداری بهینه را بدون اینکه به اکولوژی دریاچه ارومیه لطمه بزنیم انجام دهیم.
در بحث عمل‌آوری، آماده‌سازی، استفاده و صادرات انتظار می‌رود شیلات ایران همکاری و حمایت لازم را داشته باشد و در بحث پرورش مصنوعی در نقاط مختلف کشور نیز شیلات ایران باید حمایت‌های لازم را بکند.
صحبت پایانی
دریاچه ارومیه منبع اقتصادی بزرگ و در واقع با ارزش‌ترین منبع اقتصادی منطقه بود؛ اگر شکوفایی آن حفظ می‌شد می‌توانست وضعیت معیشت مردم را ارتقا دهد، درآمدهای زیادی برای مردم و دولت ایجاد کند و همچنان شاهد آب و هوای خوب در منطقه باشیم و اگر از بین برود این ثروت عظیم تبدیل به یک معضل بسیار بزرگ خواهد شد لذا هر چه در توان داریم باید برای احیای دریاچه ارومیه و اکوسیستم طبیعی آن به کار گیریم و از تمامی متخصصان دلسوز ایرانی و حتی دانشمندان خارجی استفاده کنیم از کلیه کسانیکه می‌گویند امیدی برای احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد تقاضا می‌کنم از این پس حتی یکبار هم این جمله را تکرار نکنند چون خشک شدن آن تبعات بسیار سنگینی برای مردم منطقه خواهد داشت امید است دولت تدبیر و امید افراد توانمندی را که واقعا می‌توانند و می‌خواهند در حل بحران دریاچه ارومیه موثر باشند شناسایی کند و از ظرفیت‌ها و دانش و تجربه آن‌ها بدرستی استفاده کند