پرندگان مهاجر، ميهمانان هزاران ساله آبگيرهاي خراسان شمالي /گ

پرندگان مهاجر، ميهمانان هزاران ساله آبگيرهاي خراسان شمالي
باد سرد شديدي که از فراز کوه هاي پوشيده از برف اطراف، به سوي درياچه 10،12 هکتاري پشت بندخاکي «عبدل آباد» مي وزد، من و همراهانم را ناچار کرده است که بيش از پيش خودمان را در لباس هاي گرم بپيچانيم. اين جا منطقه اي در محدوده روستاهاي «قشلاق» و «عبدل آباد» در حوالي شهر «حصارگرمخان» و حدود 30 کيلومتري شمال شرق بجنورد است که در اين موقع سال به زيستگاه تعدادي از گونه هاي مهاجر پرندگان آبزي مبدل مي شود؛ پرندگاني که هر سال، همين که «بادها خبر از تغيير فصل مي دهند»، عرض هاي جغرافيايي بالاتر – و در واقع اقليم هاي سردتر را – به قصد سرزمين هاي گرم تر جنوب ترک مي کنند تا دوباره پس از چند ماه و با گرم شدن تدريجي هوا، به موطن اصلي خود بازگردند. البته از اين پرندگان هرسال تعدادي نيز در همين حوالي و اين قبيل زيستگاه ها ماندگار مي شوند و اگر از دسترس صيادان و شکارچيان مجاز يا غيرمجاز بومي و غيربومي در امان بمانند، حتي زادآوري هم خواهند داشت؛ درست مثل آن اردک سرسبز مهاجري که امسال در اقدامي نادر، با لانه سازي و جوجه گذاري در سد «گليل» شيروان، کارشناسان محيط زيست را شگفت زده ساخت و سرانجام به همراه 8 جوجه اش منطقه را ترک کرد.
آواي نحيف سمفوني خوش پرندگان مهاجر
پهنه سبز و آبي تالاب ها و آبگيرها و سدهاي کشور اين روزها شاهد نشستن دسته هاي پرندگان سفر کرده از نقاط سرد و برف گرفته شمالي دنياست. آواي خوش پرندگان مهاجر در پرواز از فراز شهرها و روستاها و غوغايي که از اين طريق ايجاد مي شود، چنان ديدني است که مردم را با وجود سرماي زمستان به تماشا مي خواند.البته شمار پرندگان مهاجري که در مسير کوچ سالانه خودشان از خراسان شمالي مي گذرند، نسبت به صدها هزار و بلکه ميليون ها پرنده خشک زي و آبزي يا کنارآبزي که در زيستگاه هاي مختلف به ويژه تالاب هاي وسيعي از کشور ازجمله تالاب هاي استان هاي شمالي يا درياچه اروميه همزمان ديده مي شوند، چشمگير نيست. اين مسئله هم به اين دليل است که در استان، آبگير طبيعي به شکلي که در استان هاي ديگر مي بينيم، وجود ندارد؛ البته به جز مناطق حاشيه اي رودهايي که در بخشي از استان جريان دارند. بنابراين در سفر به اين زيستگاه ها نبايد انتظار مشاهده پرندگان مهاجر در دسته هاي صدها قطعه اي را داشت و اگر کمي خوش اقبال باشي و در سکوت کامل به زيستگاه نزديک شوي، مي تواني اميدوار باشي که حداکثر چند ده پرنده مهاجر را در کنار هم مشاهده کني؛ پرندگاني که در مسير مهاجرت سالانه خود از شمال اروپا و سيبري به سوي نواحي گرم جنوب ايران و کرانه هاي خليج هميشه فارس و درياي عمان و هندوستان يا شرق و جنوب آفريقا، براي استراحت چندروزي توقف کوتاهي در اين جا دارند.به گفته مديران و کارشناسان زيست محيطي استان، زيستگاه هاي عمده پرندگان در خراسان شمالي شامل 8 آبگير بزرگ و کوچک انسان ساخت و 2 رودخانه دائمي است که در فصول پرآب، زيبايي خاصي به منطقه پيرامون خود مي بخشند و زيستگاه هاي مناسبي را براي پرندگان مهاجر و بومي فراهم کرده اند. بزرگترين آن ها درياچه سدهاي بزرگ استان است که هرکدام بيشتر از چندصد هکتار وسعت دارند و بيشترين تنوع گونه هاي پرندگان مهاجر را هم مي توان در آن ها مشاهده کرد و در اين وقت سال به طور معمول جمعيت خوبي از اردک سرسبز، خوتکا و حواصيل سفيد را در خود مي گنجانند. اين آبگيرهاي بزرگ در حقيقت جزو تالاب هاي مصنوعي و انسان ساخت تقسيم بندي مي شوند.
ميزباني از مسافران خوش پرواز مدار شمالي
کوچ يا مهاجرت پرندگان به معناي رفت و برگشت سالانه پرندگان از يک منطقه به منطقه اي ديگر است که با هدف مقابله با تغييرات آب و هوايي، کمبود غذا و يافتن مکان مناسبي براي توليدمثل انجام مي شود و اغلب هم به شکل جمعي اتفاق مي افتد. به گفته کارشناسان حيات وحش، ايران يک توقفگاه بين راهي براي برخي پرندگان مهاجر است که از نواحي توليدمثلي خود در مناطق سردسير شمالگان (شامل سيبري، اروپاي شمالي و کشورهاي اسکانديناوي) براي زمستان گذراني به سوي مناطق جنوبي نزديک خط استوا مهاجرت مي کنند. اگرچه ممکن است که در اين ايام هوا حتي در ايران هم سرد باشد، ولي باز هم نسبت به مناطق شمالي کره زمين براي زمستان گذراني امن پرندگان و پيدا کردن غذا يا گاهي هم بزرگ کردن جوجه هاي آن ها بهتر است.«بهروز جعفري» کارشناس حيات وحش اداره کل حفاظت محيط زيست، پرندگان مهاجري را که در خراسان شمالي به طور معمول هرساله مشاهده مي شوند، به 4 دسته تقسيم مي کند و مي گويد: دسته اول، پرندگان مهاجر بهاره هستند که براي توليدمثل به استان مهاجرت مي کنند، مثل زردپره سر سرخ. دسته ديگر، پرندگان مهاجر عبوري هستند که در مسير مهاجرت خود از نواحي توليدمثلي به مناطقي که زمستان را در آن مي گذرانند، از استان ما عبور مي کنند و اين منطقه در واقع يک توقفگاه بين راهي براي آن ها محسوب مي شود؛ پرندگاني مثل اکراس سياه يا حواصيل ارغواني.وي گروه ديگر از اين پرندگان مهاجر را شامل گونه هاي زمستان گذران مي داند که زمستان را در آبگيرهاي استان سپري مي کنند؛ اردک سرسبز، خوتکا و چنگر از اين دسته هستند و بالاخره پرندگان مهاجر ارتفاعي دسته چهارم پرندگان مهاجر هستند که زمستان ها براي محافظت خود از سرماي شديد و پيدا کردن غذا، ارتفاعات را به قصد نواحي پست ترک مي کنند و سهره پيشاني سرخ از اين جمله است.«جعفري» خاطرنشان مي کند: تاکنون 141 گونه پرنده در استان شناسايي و مشاهده شده که 39 گونه از آن ها پرندگان آبزي و کنارآبزي هستند و اکثر آن ها جزو گونه هاي مهاجر و غيربومي طبقه بندي مي شوند.به گفته اين کارشناس محيط زيست، زيستگاه هاي زمستان گذراني و توقفگاه هاي بين راهي پرندگان مهاجر آبزي و کنارآبزي در استان شامل نواحي حاشيه اي 2 رودخانه اترک و کالشور، هم چنين سدهاي «شيرين دره» در مانه و سملقان، «بارزو» و «گليل» در شيروان، «بيدواز» در اسفراين، «چري» در فاروج و چند آبگير کوچک و بند خاکي مثل بند «عبدل آباد» در حصارگرمخان است که هر سال حضور هزاران پرنده را در آن ها شاهد هستيم.وي يادآور مي شود: در طبقه بندي تالاب ها 6 قسم تالاب وجود دارد که ازجمله آن ها همين انواع انسان ساخت است؛ يعني سدها، آبگيرهاي مصنوعي، بندهاي خاکي و استخرهاي بزرگ ذخيره آب. وي تصريح مي کند: تالاب ها زيستگاه هاي ارزشمندي هستند که
گونه هاي زيادي از پرندگان، آبزيان، پستانداران و ديگر موجودات مرتبط با آن ها را در خود جاي
مي دهند. در ايران هم تالاب هاي متعددي هرساله پذيراي پرندگان مهاجر و بومي هستند که 22 تالاب بزرگ از اين دست در کنوانسيون جهاني حفاظت از تالاب ها به ثبت رسيده است.نکته جالبي که «جعفري» به آن اشاره مي کند، اين است که ايران پيشگام حفاظت از تالاب ها در دنيا به شمار مي رود. بهمن ماه 1349 بود که با دعوت از نمايندگان کشورهاي مختلف در رامسر پيماني جهاني به امضا رسيد که تا امروز حدود 145 کشور به آن پيوسته اند و هدف از آن هم ايجاد تعهد در کشورها براي صيانت از اکوسيستم تالاب هاست. در اين پيمان نامه جهاني که به کنوانسيون رامسر معروف است، 22 تالاب بزرگ ايران ثبت شده اما تالاب هاي زيادي هم در آن ثبت نشده است. تالاب هايي نظير ميانکاله، فريدونکنار، هامون، شادگان و گاوخوني، مرداب انزلي و درياچه اروميه که هر کدام به نوبه خود بهشت پرندگان مهاجر محسوب مي شوند.
سرشماري از پرندگان استان زير سايه مرگ تدريجي زيستگاه ها
طي دهه هاي اخير، نزديکي تالاب ها به مناطق صنعتي و کشاورزي، مرگي تدريجي را براي آن ها به ارمغان آورده است. کارشناسان، بخشي از خطرپذيري بالاي تالاب ها را معلول عواملي مثل استفاده از سموم کشاورزي و حشره کش ها مي دانند. اين مسائل در کنار فراواني شکار و صيد غيرمجاز، تأثيري منفي بر جمعيت پرندگان مهاجر آبزي گذاشته و حيات آن ها را به مخاطره انداخته است.اما با اجراي طرح هاي پايش مهاجرت پرندگان سعي مي شود که با شناسايي علل مسبب خطرآفريني، برنامه هاي اصولي براي حفاظت از آن ها طراحي و اجرا کرد. برنامه بين المللي سرشماري پرندگان مهاجر آبزي و کنار آبزي در جهان از جمله اين برنامه هاست که هر ساله به طور همزمان در ماه ژانويه در مناطق تالابي و پهنه هاي آبي ميزبان اين دسته پرندگان اجرا مي شود. امسال در ايران به عنوان مهم ترين ميزبان پرندگان زمستان گذران آبزي در خاورميانه نيز سرشماري زمستاني پرندگان مهاجر و زمستان گذران از 14 دي ماه با اطلاعيه معاونت طبيعي سازمان حفاظت محيط زيست کليد خورد. جمع آوري آمار پرندگان مهاجر زمستان گذران در کشور با هدف تجزيه و تحليل وضعيت جهاني جمعيت گونه هاي آبزي و کنار آبزي مورد استفاده قرار مي گيرد و امکان ارزيابي نقش و اهميت ايران در دوره زمستان گذراني پرندگان مهاجر را فراهم
مي سازد و از سوي ديگر به مديران، کارشناسان و سياستگذاران ملي و استاني اين حوزه در دستيابي به روند تغييرات جمعيت و تنوع گونه اي، ارزيابي برنامه هاي مديريت مناطق و حفاظت از گونه ها ياري مي رساند.«حسين آبسالان» مدير کل حفاظت محيط زيست هم از آغاز قريب الوقوع طرح سرشماري پرندگان مهاجر در خراسان شمالي خبر
مي دهد و مي گويد: از همين جا از همه پرنده شناسان، دوستداران و عکاسان طبيعت و عموم علاقه‌مندان دعوت مي کنيم که آمادگي خودشان را به همکاران ما اعلام کنند تا به همراه کارشناسان ما در اين طرح مشارکت داشته باشند.وي با بيان اين که پرندگان مهاجر در استان، در بعضي سال ها کمتر و برخي سال ها بيشتر ديده مي شوند و يا در برخي سال ها به دلايلي، زودتر و گاهي هم ديرتر به اين منطقه
مي آيند، به مخاطراتي که زيستگاه هاي اين گونه ها را در معرض تهديد قرار داده است، اشاره دارد. وي اذعان مي کند: خيلي از زيستگاه هاي اين پرندگان از بين رفته است؛ مثل تالاب هايي که به زمين کشاورزي يا مراتعي که به ديمزار تبديل شده است. آلودگي سموم شيميايي کشاورزي و پساب هاي آلوده و شکارهاي خارج از ديد محيط زيست هم از مخاطرات ديگر بوده است و به طور خلاصه، هر تغييري که تعادل اکوسيستم ها را به هم مي زند، تأثير منفي برجا مي گذارد. به طور مثال، رودخانه کالشور اسفراين يا رود اترک از هزاران سال قبل جزو زيستگاه هاي اصلي در مسير کوچ پرندگان به شمار مي رفته است، ولي در حال حاضر به همان دلايلي که اشاره شد، شايد وضعيت خيلي مطلوبي نداشته باشد.وي اهميت ورود پرندگان مهاجر را يادآور مي شود و ضمن تأکيد بر ضرورت حفظ زيستگاه ها و جلوگيري از شکار غيرمجاز،
مي گويد: اين پرندگان هر سال با شکار لارو حشرات مضر به کنترل جمعيت آن ها در طبيعت کمک مي کنند. هم چنين افرادي هم با پروانه معتبر شکار و صيد که از ادارات حفاظت محيط زيست دريافت مي کنند، مي توانند گونه هايي را که طبق قانون و نظر کارشناسان محيط زيست، شکار آن ها مشکلي ندارد، شکار کنند که هم يک تفريح است و در بعضي نقاط کشور هم به يک ممر درآمد تبديل شده و دوستداران طبيعت هم
مي توانند عکاسي کنند و فعاليت هايي مثل پرنده نگري داشته باشند.
مهاجران تازه وارد ارمغان آلوده اي براي ما نداشته اند
يکي از مباحثي که هرسال با ورود پرندگان مهاجر به کشور در رسانه ها مطرح مي شود و مسئولان هم در مورد آن توصيه هايي خطاب به شهروندان دارند، موضوع شيوع احتمالي آنفلوآنزاي پرندگان به دنبال ورود پرنده هاي آلوده به مناطق عاري از اين آلودگي است. براي جلوگيري از شيوع همه گير آنفلوآنزاي پرندگان که چند سال قبل در بخش هايي از آسيا و اروپا با تلفات بالا همراه بود، سالانه طرح هاي پايش و نظارتي در اين خصوص اجرا مي شود. به گفته مدير مبارزه با بيماري هاي طيور و زنبور عسل اداره کل دامپزشکي، طرح پايش وضعيت آنفلوآنزاي فوق حاد پرندگان امسال هم در استان اجرايي شد و طي آن 13 واحد پرورش صنعتي يا نقطه روستايي که به شکل تصادفي انتخاب شده بود، مورد پايش، نمونه برداري و نظارت قرار گرفت. دکتر «فرزين حسيني»
مي افزايد: در اين برنامه نظارتي حدود 600 نمونه خون از پرندگان بومي و صنعتي اين واحدها، تهيه و مورد آزمون هاي سه گانه شناسايي ويروس عامل اين بيماري قرار گرفت که نتيجه همه آن ها منفي بود و به سازمان هم اعلام شد که نشانه عاري بودن استان از اين بيماري است. وي در مورد پايش زيستگاه هاي پرندگان وحشي تصريح مي کند: به اين منظور با تشديد بازرسي ها در نيمه دوم سال، پرنده فروشي ها هم مورد نظارت قرار مي گيرد تا در صورت مشاهده موارد مشکوک، نمونه برداري جهت ارزيابي و پايش و مراقبت اخذ شود.
وي با اشاره به مخاطرات ناشي از ورود پرندگان مهاجر به مناطقي از استان، توصيه هايي دراين باره دارد؛ از جمله اين که افراد در فصل ورود پرندگان مهاجر از شناکردن در زيستگاه هاي آن ها خودداري کنند و مراقب باشند که تا حد امکان طيور بومي به آبگير محل فرود پرندگان مهاجر نزديک نشوند. وي اضافه
مي کند: افراد بايد هر موردي از تلفات پرنده ها را بدون دستکاري به اداره هاي دامپزشکي اعلام کنند تا سريع بررسي شود و در ضمن، از شکار و مصرف گوشت پرندگان وحشي آبزي و کنارآبزي هم خودداري کنند.
پرنده نگري؛ ثروت آفرين و دوستدار طبيعت
فعالان محيط زيست هر سال در چنين ايامي تلاش مي کنند، با غذا دادن به پرنده هاي مهاجري که روي رودخانه ها و آبگيرها ميهمان ما هستند، لذت پرنده نگري را از دست ندهند. در اين سال ها که آلودگي هوا، گسترش شهرها و تخريب زيستگاه هاي طبيعي باعث ايجاد مشکلات فراوان براي پرندگان شده است، مي توان با همين اقدامات ساده و تحويل دادن پرنده هاي زخمي به اداره هاي حفاظت محيط زيست، ضمن حفاظت از اين گنجينه هاي طبيعي، احترام به حقوق حيوانات را به فرزندان آموخت تا خاطره پرواز را براي هميشه به ذهن بسپارند.پرنده نگري هم که از آن به شکار با دوربين به جاي تفنگ تعبير مي شود، جاذبه جديدي در کنار ديگر
شاخه هاي اکوتوريسم يا طبيعت گردي است که رفته رفته نزد علاقه مندان طبيعت و دوستداران گردشگري جاي خود را باز مي کند. ناگفته پيداست که گسترش چنين فعاليت هايي
مي تواند ضمن اين که به حفظ و حراست از حيات وحش و طبيعت کمک کند، نوعي منبع درآمد براي ساکنان جوامع بومي نيز محسوب شود و از اين طريق هم به حفظ جمعيت طبيعي اين زيستگاه زيبا و کاهش موارد شکار و صيد غيرمجاز کمک کند. البته پرنده نگري را مي توان ظرفيت فراموش شده طبيعت استان در جذب گردشگران ناميد زيرا کم شمار بودن فعاليت هاي تبليغاتي و رسانه اي در اين زمينه و ضعف زيرساخت ها در مناطق مستعد توسعه اين فعاليت، توان شکوفايي را از اين عرصه ستانده است. البته هنوز هم
مي توان با تمرکز بر تجارب مثبت بعضي کشورها در رونق بخشيدن به اين صنعت، هم اشتغال زايي و درآمدزايي خوبي براي ساکنان اين مناطق به ارمغان آورد و هم بخشي از اين درآمد را صرف حفظ، نگهداري و پاسداري از طبيعت و محيط زيست کرد. براي اين کار هم تدارک ديدن برنامه ها و جشنواره هاي مختلف مثل مهاجرت پرندگان در کنار
بهره گيري از ظرفيت رسانه ها و صنعت تبليغات و جلب توجه جوامع محلي به کمک سازمان هاي مردم نهاد، ثمربخش خواهد بود. خراسان شمالي نيز مي تواند همانند بعضي
استان هاي ديگر کشورمان در زمره چنين مناطقي قرار گيرد؛ به خصوص آن که گردشگري جزو 3 اولويت نخست برنامه هاي توسعه اي اين استان قرار گرفته است