انتشار كتاب «درياي خزر؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها»

در آغاز این کتاب مولفین ضمن اشاره به فزونی گرفتن آشکار نقش انرژی در اقتصاد جهانی، مولفه انرژی را در ارتباط مستقیم با موضوعاتی نظیر رشد اقتصادی و رکود و موازنه تجاری دانسته و خاطرنشان ساخته‌اند که کماکان انرژی (به طور مشخص نفت و گاز) نقطه حرکت و سنگ بنای توسعه در اقتصاد جهانی است و یادآوری کرده‌اند که به همین دلیل و دلایل دیگر انرژی بالذات از مولفه‌های تولید قدرت محسوب شده و امنیت آن از اهمیت راهبردی برای کلیه بازیگران صحنه قدرت جهانی به حساب می‌آید و مسیرهای انتقال انرژی چه از منظر اقتصادی و چه امنیتی رقابت‌های زیادی را در عرصه بین‌المللی به وجود آورده که به ویژه در فضای پس از شوروی کانون این رقابت‌ها در منطقه خاورمیانه، خلیج فارس، آسیای مرکزی و قفقاز متمرکز بوده است. دریای خزر که با بهره‌مندی از منابع انرژی در میان مناطق آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه و همچنین روسیه قرار دارد، در چنین فضایی به عرصه رقابت‌های کشورهای پیرامونی و بازیگری قدرت‌های فرامنطقه‌ای تبدیل شده است. قرارگیری روسیه در حاشیه دریای خزر به مثابه کنش‌گری که در سالهای اخیر همواره درصدد ارتقای نقش خود به منزله بازیگری اصلی در بازار انرژی بوده است، نیز بر پیچیدگی مسایل دریای خزر افزوده است، به ویژه آنجا که پس از فروپاشی شوروی شمار کشورهای همسایه دریای خزر از دو کشور به پنج کشور افزایش یافت و مسایل جدیدی به ویژه در حوزه موضوعات حقوقی در این دریا پدید آمد که بخشی از چالش‌های موجود نیز ناشی از این شرایط جدید است.

هر چند این کتاب محور مباحث مطروحه را بر موضوع انرژی به مثابه مهم‌ترین مسأله دریای خزر قرار داده است، با مطالعه کتاب می‌توان دریافت که مولفان کتاب سایر مسایل و ظرفیت‌های دریای خزر نظیر منابع آبزیان، اهمیت دریای خزر از منظر جغرافیای سیاسی و جغرافیای اقتصادی و همچنین مسیرهای حمل و نقل و ارتباطی حوزه خزر را مغفول نگذاشته و به شکلی در خور توجه، بدان‌ها پرداخته‌اند. بهره اول کتاب «تاریخ و جغرافیای دریای خزر» نام دارد. بهره دوم به ظرفیت‌های اقتصادی دریای خزر اختصاص یافته است. بهره سوم کتاب به بررسی حوزه‌های ژئوپلیتیکی دریای خزر پرداخته است و به شیوه‌ای که دکتر کولائی در صورت‌بندی بسیاری دیگر از کتاب‌های خویش در حوزه روسیه و کشورهای مستقل هم‌سود بدان عمل کرده، موضوع به صورت کشور به کشور شامل فدراسیون روسیه، جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان بررسی شده است که این شیوه سبب ارتباط بهتر مخاطب با موضوع و درک بهتر مسایل به صورتی طبقه‌بندی‌شده‌تر و نظام‌یافته‌تر می‌شود. در این بهره، هر یک از کشورها به منزله یکی از حوزه‌های ژئوپلیتیکی دریای خزر، ذیل سه بخش «جغرافیای طبیعی و انسانی فدراسیون روسیه»، «تحولات سیاسی»، «ساختار انرژی روسیه شامل منابع انرژی و خطوط انتقال انرژی» مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در حالی‌که در فصل‌های اول تا سوم مخاطب داده‌های عام و اختصاصی مرتبط با موضوع کتاب را، که برای فهم چالش‌های دریای خزر آشنایی با آنها ضروری است، دریافت کرده است، در بهره چهارم کتاب با چالش‌های دریای خزر آشنا می‌شود. چالش‌هایی که در قالب پنج فصل معرفی شده‌اند و عبارتند از «بحران‌های منطقه‌ای»، «مسایل رژیم حقوقی دریای خزر»، «بازی بزرگ در منطقه خزر»، «تهدیدهای زیست محیطی دریای خزر» و «نظامی کردن حوزه دریای خزر». در پایان کتاب نیز ذیل عنوان نتیجه و جمع‌بندی، مولفین کتاب که از برجسته‌ترین اساتید و پژوهشگران حوزه مسایل دریای خزر هستند، چنان‌که پیشتر اشاره شد، پیشنهادهایی را عرضه داشته‌اند که نه تنها برای محققان و علاقمندان موضوع، بلکه برای سیاست‌گذاران و کارگزاران دستگاه سیاسی خارجی کشورمان نیز مفید و موثر است.

یکی از مشخصه‌های مهم کتاب «دریای خزر؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها» ورود علمی و حتی‌ا‌لمقدور جامع و مانع مولفان به مباحث است. برای نمونه در بهره چهارم کتاب ذیل فصل بحران‌های منطقه‌ای عناوین «بحران قره‌باغ»، «بحران چچن»، «بحران‌های گرجستان شامل جمهوری خودمختار آبخازیا، استان خودمختار اوستیای جنوبی و جمهوری خودمختار آجاریا» مطرح شده‌اند که مجالي را برای خواننده فراهم می‌کند که آشنایی دقیق‌تری با بحران‌های اصلی منطقه پیرامونی دریای خزر پيدا كند. در فصل دوازدهم نیز ذیل عنوان «بازی بزرگ در منطقه خزر»، بازیگران خارج از منطقه خزر را که در مسایل آن ایفای نقش پررنگ و یا اراده‌های جدی و مداوم برای کنشگری را جلوه‌گر ساخته‌اند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند که عبارتند از آمریکا، اتحادیه اروپا، چین، ترکیه، اسرائیل، ژاپن و هند. گفتني است كه تعبیر جالب «بازی بزرگ» برای توصیف تحرکات این کنشگران یادآور «بازی بزرگ در آسیای مرکزی» در قرن نوزدهم بین روسیه و انگلستان است. مولفان کتاب با اختصاص دادن فصل سیزدهم کتاب به «تهدیدهای زیست محیطی در دریای خزر» و بررسی آن ذیل پنج بخش، یکی از مهم‌ترین و ناگوارترین معضلات این دریا را که در صورت تداوم، عواقب شوم آن بیش از گذشته مبتلابه کشورمان خواهد شد، مورد توجه قرار داده‌اند. صورت‌بندی کتاب در بخش «نظامی کردن حوزه دریای خزر» نیز به شکل کشور به کشور بوده و شامل پنج بخش می‌شود، محتوایی که می‌تواند برای کارشناسان و پژوهشگران خواندنی و مثمرثمر باشد.

یکی از مسایل جالب توجهي كه مولفان کتاب بدان پرداختن، اختصاص فصل اول كتاب به نامهای دریای خزر است، موضوعی که در همان نخستین گام آشنایی علمی‌تر و عمیق‌تر با دریای خزر شمارِ بسیارِ اسامی این دریا در طول تاریخ را در برابر دیدگان خواننده کتاب قرار می‌دهد، تعدد اسامی‌ای که خود ناشی از دلایلی پرشمار از جمله وسعت زیاد این دریا و حضور اقوام و حکومت‌های گوناگون در طول تاریخ در کنار آن است. نام‌هایی که شمار بسیار زیادی از آن‌ها ریشه در تاریخ و گذشته ایران دارند و مؤید پیوندهای بسیار عمیق و کهن ایران به مثابه کانون تمدن عمده در جوار این دریا با آن در امتداد تاریخ هستند.
منبع : خبرگزاری ایسنا