خشکی تالاب ها، مساله ای فراملی /گ

تالاب ها حوضه های ارزشمندی هستند که معیشت بیش از یک میلیارد نفر در دنیا به آنها وابسته است و مقصد گردشگری بیش از نیمی از توریست های دنیا را تشکیل می دهند. این در حالی است که از سال 1900 میلادی به این سو، نزدیک به 60 درصد از تالاب های جهان از دست رفته است و سالانه نزدیک به یک درصد از تالاب ها به واسطه هجوم پروژه های توسعه ای نابود می شوند که آمار بسیار تکان دهنده ای است.

به گفته کارشناسان، در ایران تالاب ها در دوره ای قربانی توسعه ناپایدار شدند، برای چند دهه در کشور پارادیمی وجود داشت، به این معنا که به جای توجه به توسعه پایدار، نگاه ها صرفا به موضوع توسعه منتهی می شد، یعنی در بیشتر الگوهای توسعه ای شکل گرفته در کشور به حقوق پایین دست توجه جدی نمی شد و حقابه اکوسیستم های پایین دست مانند تالاب ها جدی گرفته نشد.

همچنین جوامع انسانی به شکل جدی در الگوهای توسعه ای حوضه آبریز تالاب ها به رسمیت شناخته نشدند که ادامه این روند در طول چند دهه گذشته موجب شد وضعیت کنونی تالاب های کشور به یکی از موضوعات با اولویت زیست محیطی تبدیل شود.

ادامه روند یاد شده که سیکل معیوب توسعه برای زندگی بهتر بود، موجب از بین رفتن تالاب ها، نابودی شغل و مهاجرت حاشیه نشینان این حوضه آبی شد.

ایران با دارا بودن اقلیم متنوع، تالاب های زیادی را در خود جای داده است، با توجه به تعاریفی که در کنوانسیون رامسر (کنوانسیون حفاظت از تالاب ها) مطرح است، بیش از هزار تالاب در ایران وجود دارد که از جمله آنها می توان به دریاچه پشت سدها، رودخانه ها و سواحل تالابی اشاره کرد. از بین آنها 84 تالاب جزو تالاب های با اهمیت بین المللی به حساب می آیند که از این تعداد، 35 تالاب تحت 24 عنوان در کنوانسیون رامسر ثبت است و از میان آنها، 6 تالاب در فهرست مونترو قرار دارند. تالاب های در خطر نابودی در فهرست مونترو قرار می گیرند.

از این رو با توجه به اهمیت حفاظت از تالاب ها و به مناسبت روز جهانی تالاب ها در دوم فوریه (13 بهمن)، خبرگزاری جمهوری اسلامی میزگردی را در خصوص وضعیت تالاب های کشور، مسایل این سرمایه های محیط زیستی و راهکارهای پیشنهادی برای برون رفت از این مسائل، با حضور محسن سلیمانی روزبهانی مدیر طرح حفاظت از تالاب های ایران، هدایت فهمی معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو و دکتر حسین عبدلی دانشیار دانشگاه شهید بهشتی و عضو پژوهشگاه علوم محیطی این دانشگاه برگزار کرد.

*** ویژگی های تالاب های ایران کدام است؟

*تنوع

مدیر طرح حفاظت از تالاب های ایران تنوع را از ویژگی های بارز تالاب های کشور ذکر کرد و گفت: بیش از 60 درصد تالاب های بین المللی در کل منطقه در کشور ما قرار دارند. براساس تعریف کنوانسیون رامسر، 42 نوع تالاب در دنیا وجود دارد که از این تعداد 41 نوع آن در کشور ما وجود دارد و در واقع کمتر کشوری با این ویژگی دیده می شود. این وضعیت نتیجه تنوع اکوسیستم های هیرکانی در شمال تا اکوسیستم زاگرس و خلیج فارس است.

سلیمانی ادامه داد: با توجه به اهمیت موضوع تالاب ها، کنوانسیون رامسر با هدف حفاظت از تالاب ها در دوم فوریه سال 1971 میلادی در شهر رامسر به تصویب رسید، در ابتدا این معاهده به امضای نمایندگان 18 کشور شرکت کننده رسید، اما امروزه 169 کشور جهان عضو این پیمان هستند و دوم فوریه 2010 ، روز جهانی تالاب ها را پایه گذاری کردند.

وی گفت: امسال مراسم اصلی روز جهانی تالاب ها در اصفهان برگزار می شود که دبیرکل کنوانسیون رامسر نیز در آن شرکت خواهد کرد، شعار امسال روز جهانی تالاب ها تالاب ها برای آینده ما و موضوع و تم اصلی این روز معیشت پایدار برای مردم است.

وی تاکید کرد: وقتی تالاب ها بتوانند خدمات اکوسیستمی خودشان را به شکل مناسبی ارایه کنند، معیشت پایدار را برای مردم به همراه می آورند، از این رو از اهمیت بسیار زیادی برخودارند و دنیا نیز به این نتیجه مهم رسیده است، هرچند شاید کمی دیر شده باشد اما مهم پی بردن به اشتباه و تلاش در جهت رفع آن است.

*اهمیت اقتصادی

هدایت فهمی معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو تالاب های کشور را پهنه های آبی واجد ارزش اقتصادی توصیف کرد که وزارت نیرو با وقوف کامل به بقای این محیط، به ارزشگذاری اقتصادی آنها نیز توجه دارد.

*گستردگی طیف محیط های آبی

عضو پژوهشگاه علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص تالاب های کشور گفت: در کشور ما طیف وسیعی از محیط های آبی در طیف تالاب ها قرار دارند و از سوی سازمان محیط زیست تحت حفاظت قرار می گیرند، تالاب های کشور اعم از فریدونکنار و نیز آبگیرهای موقت شور و شیرین، رودخانه ها و دریاچه ها مانند دریاچه ارومیه همگی در طیف وسیع تالاب ها قرار دارند.

به گفته عبدلی، تالاب یک اکوسیستم متشکل از مجموعه موجودات زنده و غیر زنده است، به عنوان یک اکوسیستم زنده و پویا و درحال تغییر است و اگر دخالت های نادرست صورت نگیرد، می تواند میلیون ها سال دوام بیاورد.

***مسایل تالاب های کشور چیست؟

*گستردگی دامنه آسیب ها

سلیمانی گفت: در واقع در تمامی حوزه ها به ویژه حوزه های طبیعی در وضعیت بدی قرار داریم، وقتی می گوییم تالاب هامون از بین رفته است، صحبت فقط از چند گونه پرنده یا گیاه نیست بلکه عملا در حال از دست دادن مرزهای سیاسی شرق کشور هستیم و یا اینکه مردم زابل در حال کوچ از این منطقه هستند، در واقع از تالاب صرفا به عنوان یک اکوسیستم طبیعی صحبت نمی کنیم بلکه در مورد تبعات اقتصادی اجتماعی آن هم سخن می گوییم.

*مساله دریاچه ارومیه

سلیمانی به طور خاص در اشاره به دریاچه ارومیه گفت: شرایط این دریاچه مناسب نیست ولی فعلا در فهرست مونترو وارد نشده است، اما در یکی از آرتیکل های ( آرتیکل 32) کنوانسیون رامسر قرار دارد. دریاچه ارومیه به عنوان تالابی که اگر کمی دیرتر بخواهیم به آن توجه کنیم، به لیست مونترو اضافه خواهد شد، هم اکنون جزو تالاب هایی است که به طور جدی در معرض مانیتورینگ کنوانسیون رامسر قرار دارد و اگر احساس کنند دولت ایران توجه جدی به احیای آن نمی کند، جزو لیست مونترو خواهد شد.

وی گفت: نزدیک 275 پروژه در دست مطالعه و اجرایی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه وجود دارد که از بین آنها 88 تا سد مخزنی، 124 تاسیسات انحرافی ، 10 پروژه پمپاژ و 19 پروژه برای مهار سیلاب است و 40 سد در حوضه آبریز این دریاچه احداث شده است.

سلیمانی ادامه داد: وضعیت کنونی تالاب های کشور آینه تمام نمای اقداماتی است که در چند سال گذشته در حوضه آبریز تالاب ها انجام دادیم، گاهی این نگاه به موضوع تالاب ها وجود دارد که اگر فقط آن چاله آب را پر کنیم مساله تالاب ها را حل کرده ایم در حالی که وضعیت کنونی تالاب های کشور ما به نوعی نشان دهنده اثراتی است که الگوهای توسعه ناپایدار ما رقم زدند.

سلیمانی گفت: وضعیت فعلی تالاب ها به ما نشان داد که در عرصه سیاست گذاری، عمل به قانون و برنامه ریزی های توسعه ای خوب عمل نکردیم. وضعیت فعلی نتیجه رفتارهای اشتباه همگان اعم از دولتمردان و سیاست گذاران و حتی مردم است زیرا مردم هم خوب عمل نکردند، بنابراین اگر بخواهیم خودمان را نجات دهیم و سرزمینی پایدار داشته باشیم، باید این روند معکوس شود.

وی اظهار داشت: در چند سال اخیر بدون توجه به حقابه تالاب ها، طرح های پروژه ای در کشور اجرا شد اما خوشبختانه چندی است که وزارت نیرو مکلف شده است در تمام پروژه های سدسازی خود حقابه حوضه های پایین دست را مد نظر قرار دهد.

* نگاه صفر و یک

فهمی گفت: امروز افکار عمومی نگاه بدبینانه ای به وزارت نیرو در بحث سدسازی ها دارند و این وزارتخانه را مسئول خشک شدن تالاب ها می پندارند؛ در حالی که همه مسائل علمی همواره با درجه ای از احتمال همراهند و باید از نگاه سیاه و سفید یا صفر و یکی صرف به این مساله پرهیز کرد.

وی تصریح کرد: احداث سد به ویژه زمانی که توزیع زمانی بارش ها در طول سال یکسان نیست، یک پدیده مثبت ارزیابی می شود، هر چند باید به عواقب زیست محیطی آن هم توجه داشت. عواملی نظیر قرار داشتن 85 درصد وسعت کشور در مناطق خشک و نیمه خشک و وقوع 75 درصد بارش های کشور در فصل غیرزراعی (که به راحتی از دسترس خارج می شود)، از جمله دلایل لزوم سدسازی در ایران است.

این مقام وزارت نیرو با بیان اینکه هر کاری در اندازه معقول آن مفید و لازم است، ادامه داد: سدسازی نیز از این امر مستثنی نیست و باید آستانه تحمل حوضه های آبریز با محیط طبیعی را رعایت کرد که عدول از آن به معنای ورود به بحران خواهد بود.

معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو یادآور شد: زمانی در گذشته های نه چندان دور، تامین آب مورد نیاز جمعیت کشور با قنات ها و رودخانه ها میسر بود، اما تامین آب مورد نیاز جمعیت حدود 80 میلیون نفری امروز کشور به کارگیری شیوه های جدید را می طلبد.

سلیمانی روزبهانی با ورود به سخنان فهمی تاکید کرد: نمی خواهیم دنبال مقصر برای وضعیت تالاب های کشور بگردیم بلکه در تلاشیم تا به راه های برون رفت از وضعیت کنونی تالاب ها دست یابیم.

*خشکی تالاب ها، مساله ای فراملی

فهمی ادامه داد: امروز به طور نمونه شاهدیم بیش از نیمی از تالاب های کشور آمریکا از بین رفته و 90 درصد منابع آب شیرین این کشور نابود شده که بخشی از آن به دلیل تغییرات اقلیمی و بخشی دیگر به دلیل فعالیت های توسعه ای بوده است؛ بنابراین مشکلات تالاب ها فقط مختص کشور ما نیست.
به گفته این مقام مسئول، هرچند تالاب ها نیز عمر مفید دارند و به طور متوسط پس از هزار سال تبدیل به باتلاق می شوند، اما باید پذیرفت تغییرات اقلیمی نیز رخ داده و این پهنه های آبی را متاثر کرده است.

*کاهش منابع آب

فهمی به طور نمونه با اشاره به آمار آب تجدیدشونده کشور، تصریح کرد: تا سال 1363 میزان آب تجدیدشونده کشور حدود 135 میلیارد متر مکعب بود، اما اینک و با بروز تغییرات اقلیمی شاهد کاهش آمار 40 ساله منابع آب به 120 میلیارد متر مکعب هستیم.
وی ادامه داد: این آمار در یک دهه گذشته به 115 میلیون متر مکعب، در پنج سال گذشته به 104 میلیارد متر مکعب و در یک سال گذشته به کمتر از 100 میلیارد متر مکعب تقلیل یافته است.

*افزایش مصرف آب

این کارشناس مسائل آبی گفت: از سوی دیگر، شاهد افزایش مصارف آب کشور هستیم، به طوری که از مجموع متوسط سالیانه 100 میلیارد متر مکعبی مصرف آب، 92 درصد آن در بخش کشاورزی و خارج از سدها مصرف می شود که بخش عمده آن برداشت مستقیم از آب رودخانه هاست.

*نگاه غیرواقعی به مسایل تالاب ها

عبدلی نیز در خصوص مسایل تالاب های کشور گفت: اغلب تالاب ها و اجزاء آن ها را نمی شناسیم، بعضی وقت ها آنقدر از مشکلات تالاب های ایران می گوییم که تصویر سیاهی از آنها در ذهن مخاطبان ایجاد می کنیم در صورتی که این مشکلات تنها مربوط به تالاب های ایران نیست و در تمام دنیا وجود دارد و این ماهیت توسعه بشر است.

وی با اشاره به برخی از ایرادات دوستداران محیط زیست بر سدسازی وزارت نیرو و تاثیر آن در تخریب تالاب ها گفت: وزارت نیرو اگر سد می سازد برای رفاه حال مردم، معیشت و کشاورزی می سازد، باید نگاه توسعه محور داشته باشیم.

وی افزود: اوضاع تنوع زیستی ایران را اگر نسبت به 20 سال گذشته مقایسه کنیم، تخریبی است اما در مقایسه با کشورهای دیگر در جایگاه خوب و مطلوبی قرار داریم، در این زمینه همه چیز سیاه نیست، هنوز تالاب های خوبی در کشور وجود دارد و پرندگان مهاجر به سمت آنها حرکت می کنند و مستقر می شوند.

عبدلی با اشاره به اجرای اقدامات خوب وزارت نیرو و نیز سازمان حفاظت محیط زیست و 130 شهید این سازمان که برخی از آن ها نیز در حفاظت از تالاب ها شهید شده اند، خاطرنشان کرد: نهادهای دیگری نیز همچون جهاد کشاورزی و شیلات در زمینه وضعیت موجود تالاب ها بی تاثیر نبوده اند.

* ورود کشور به بحران آب

فهمی به دوره ای از تاریخ پس از انقلاب اشاره کرد که در آن تب وحشتناک رکورد زدن در سدسازی و هر چه بزرگتر ساختن سدها بالا گرفته بود؛ هر چند همان زمان نیز وزارت نیرو و کارشناسان نسبت به این مساله و کنار گذاشتن حقابه زیست محیطی هشدار می دادند، اما گوش کسی بدهکار نبود.

فهمی تصریح کرد: مطابق آمارهای جهانی، کشوری که بین 60 تا 80 درصد منابع آبی تجدید شونده خود را مصرف کند، وارد بحران آب شده است و امروز شاهد مصرف 85 تا 90 درصدی این منابع در کشور هستیم.

وی خاطرنشان کرد: وزارت نیرو در سال های گذشته سهم حقابه زیست محیطی همه تالاب های مهم کشور و حوضه های آبریز را مشخص و میزان آب قابل برنامه ریزی را نیز معین کرده است.

این مقام مسئول بیان داشت: امکان تامین حقابه زیست محیطی و رهاسازی آن وجود دارد، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که آب رها شده حتما به تالاب ها برسد و اساسا مسئول و متولی برای آن در نظر گرفته نشده است؛ امری که با به کارگیری پلیس آب نیز نمی توان دل به تحقق آن بست.
وی تصریح کرد: شورای عالی آب به عنوان عالی ترین نهاد قانونی آب کشور، میزان آب قابل برنامه ریزی را برای بخش های مختلف کشور مشخص کرده و علاوه بر آن وزارت نیرو با تعامل با دستگاه قضا و برگزاری سمینارها و نشست های هم اندیشی، به دنبال تحقق هر چه بیشتر این موضوع است.

سلیمانی به رسمیت شناخته شدن تامین حقابه در کشور را حرکتی مثبت و یک تغییر مهم در رویکرد دانست و افزود: اینکه بعد از تب شدید توسعه، تامین حقابه محیط زیستی هم دیده شد، بسیار اهمیت دارد فارغ از اینکه حقابه ای که در نظر گرفته شده کافی است یا نه و اینکه وزارت نیرو چقدر از آن را تامین کرده است.

وی اعداد و ارقام مطرح شده از سوی وزارت نیرو در مورد حقابه تالاب ها را جای بحث و گفت و گو دانست و افزود: مثلا برای تالاب هامون با وسعت بیش از 500 هزار هکتار در سیستان و بلوچستان کل حقابه ای که در نظر گرفته شده، کمتر از 60 میلیون متر مکعب است که حتی سطح یا گوشه ای از تالاب را هم خیس نخواهد کرد.
سلیمانی گفت: نکته مهم این است که بعد از این، حداقل در برنامه ریزی های کلان مدیریت منابع آب کشور حقوق پایین دست به رسمیت شناخته می شود.

*ضعف در مدیریت منابع اب

وی ادامه داد: مدل قبلی مدیریت منابع آب در کشور به گونه ای بود که هر نهادی می توانست، از منابع بالادست برداشت می کرد، این روند حتی در دوره ای از دست وزارت نیرو هم خارج شده بود، بسیاری اوقات مجلسی ها فشار می آورند و این فشار به حدی سنگین بود که نهاد تصمیم گیر عملا اختیاری نداشت و دیگران تصمیم می گرفتند که یک سد کجا احداث شود.

سلیمانی اظهار کرد: متاسفانه در پارادایمی قرار گرفته بودیم که به جای اینکه افراد علمی درباره احداث یا عدم احداث و یا مکان یک سد تصمیم بگیرند، فشارهای سیاسی تعیین کننده بود، سد در کشور در یک دوره به سمبل توسعه تبدیل شده بود و برای اظهار توسعه یافتگی به دنبال سدسازی بودیم.

مدیر ملی طرح بین المللی حفاظت از تالاب های ایران تاکید کرد: همچنین برای یک دوره در کشور به جای مدیریت منابع آب فقط کار استحصال منابع آب رونق گرفته بود یعنی چیزی به عنوان مدیریت منابع آب وجود نداشت.

وی گفت: البته این فشار الزاما فقط به وزارت نیرو بر نمی گردد بلکه پارادایمی وجود داشت به این معنا که به هر قیمت دنبال توسعه کشاورزی و یا مثلا خودکفایی در گندم بودیم، در نهایت تمامی این فشارها منجر به شکلی از مدیریت شده بود که استحصال حداکثری را به جای مدیریت منابع آبی در کشور رقم زد و شرایط کنونی را ایجاد کرد.

سلیمانی افزود: از سوی دیگر امروز نیز کماکان در شرایطی قرار داریم که هیچگونه کنترلی روی مدیریت منابع آب نداریم، یعنی وزارت نیرو می گوید اگر آب را از سد رها کنم، افرادی در مسیر هستند که با پمپ آب را می کشند در واقع ما هیچ مکانیسم تخصیص جدی در کشور نداریم، یعنی روندی که این آب در کجا، در چه نقطه ای و به چه کسی تخصیص داده شود، در کشور وجود ندارد، مساله ای که در بسیاری از کشورهای دیگر مانند استرالیا حل و به یک مدل موفق بدل شده است.

وی تاکید کرد: اساسا زیرساخت های منابع آب در کشور وجود ندارد، مدیریت منابع آب فقط ساختن سد و یا لوله کشی نیست، حتی آب به مثابه یک کالای رایگان در کشور ما به حساب می آید و اقتصادی روی مدیریت این منابع در کشور وجود ندارد.

سلیمانی گفت: زمانی که با مشاوران بین المللی درباره راهکارهای مدیریت تالاب ها و حفظ منابع در پایین دست صحبت می کنیم، اولین سوالی که مطرح می کنند این است که آب در کشور شما کالای رایگان است و یا بابت آن پول پرداخت می شود؟ البته این به آن معنا نیست که حتما از مردم بابت آب پول دریافت کنیم، ولی متاسفانه در هیچ یک از محاسبات اقتصادی ما آب به مثابه کالای استراتژیک به حساب نمی آید یعنی ما خیلی وقت ها با این معضل در کشور مواجه هستیم که هر کسی، هر جایی و در هر زمانی که دلش بخواهد می تواند از منابع آبی کشور استفاده کند.

* پیچیدگی مساله تالاب ها

عبدلی نیز با اشاره به اینکه مسئله تالاب ها بسیار پیچیده است اما ما به آن بسیار ساده نگاه می کنیم، تصریح کرد: ساده کردن مسئله برای فهم نشان از سادگی مسئله نیست. به واقع مسئله خیلی پیچیده است اما متاسفانه خیلی وقت ها ساده به آن نگاه می کنیم و نمی خواهیم بپذیریم که مدیریت در رودخانه ها و تالاب ها نشانه ای از نحوه مدیریت ما در بخش های دیگر است. متاسفانه در این بخش استانداری، جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و محیط زیست کارها را به درستی انجام نمی دهند و چون مسئله بزرگ است، هر کدام مشکل را بر دوش دیگری می اندازد.

وی افزود: در حوزه دریای خزر صنعت شیلات بسیار فعال است، زمانی در دریای خزر 300 تن خاویار و هزاران تن ماهی سفید و آزاد و غیره برداشت می شد. اما به دلیل برداشت بیش از حد و احداث سد روی رودخانه ولگا که محل تولیدمثل ماهیان خاویاری بود، تولید 300 تن خاویار دریای خزر در کمتر از 20 سال به صفر رسید، زیرا برای تغییر نوع کشت و محصول در منطقه روی این رودخانه سد زدند و در نتیجه مانع از مهاجرت ماهیان به رودخانه شدند.

* تغییر نوع کشت

این استاد دانشگاه یادآور شد: تغییر الگوی جهاد کشاورزی در نوع کشت هم در از بین رفتن تالاب ها موثر بوده است. برای توسعه کشاورزی، سازمان جهاد کشاورزی اقدام به تغییر نوع کشت و محصول در برخی از نقاط کشور کرده و در برخی از مناطق کشور کشت برنج را رونق داده است که نیاز به آب بسیار دارد، همچنین در اوج گرما و تبخیر اقدام به سد سازی کرده ایم و آب پشت سد ها را به مزارع برنج اختصاص داده ایم، از سهم تالاب و رودخانه ها زدیم و آب را به مزارع برنج دادیم.

* بی توجهی به اکوسیستم تالاب ها

عبدلی افزود: برای حفظ حداقل تالاب ها و حداقل تنوع زیستی ماهی های دریای خزر که نیاز امرار معاش صیادان است، باید به اکوسیستم تالاب ها توجه می کردیم، متاسفانه بی توجهی به اکوسیستم تالاب ها موجب افزایش فیتو پلانکتون ها، شانه دارها و شکوفایی جلبک و بوی تعفن در دریای خزر هستیم و همه این ها ناشی از برهم زدن زمینه خدماتی است که اکوسیستم به صورت خدادادی به ما می داد اما با اعمال و رفتارمان آن را از بین بردیم .

وی یادآور شد: علاوه بر این، براساس مطالعات انجام شده حقابه زاینده رود، دریاچه ارومیه، تالاب شادگان و هورالعظیم توسط سازمان نیرو انجام نمی شود.

* افزایش ماهیان مهاجم

این کارشناس وجود گونه های ماهیان مهاجم را مشکل بزرگ دیگر تالاب های کشور دانست و گفت: انتقال گونه های ماهیان مهاجم در برخی مواقع توسط افراد و در برخی موارد توسط شیلات انجام می شود، به طور مثال در تالاب شادگان وجود ماهی تیلاپیا تالاب را با مشکل مواجه کرده است. گونه های مهاجمی که در تالاب ها آمده اند، امکان حذف و کنترلشان به راحتی وجود نخواهد داشت.

عبدلی همچنین با اشاره به این که بخشی از مشکلات تالاب ها در لایه های زیرین آب است، افزود: وجود آزولا و سنبل آبی در تالاب انزلی و در تالاب های استان گلستان از گونه های مهاجم ماهیان غیربومی در زیر آب است، متاسفانه شیلات با ماهی ریزی پرحجم در این مناطق، موجب گسترش این مشکلات شده است.

وی با بیان این که با وجود تمام این مشکلات، اما برخی افراد به تولید ماهی تیلاپیا در مناطق مرکزی کشور اصرار دارند، گفت: متاسفانه برخی افراد اعتقادی به علم، اکولوژی و اکوسیستم ندارند، وضعیت تالاب انزلی یک نمونه بارز است باید از این اوضاع درس عبرت بگیریم.

*وجود 360 سد کوچک و بزرگ در کشور

فهمی با اشاره به وجود 13 سد بزرگ در دوران پیش از انقلاب، خاطرنشان کرد: حجم مخازن سدها تا آن زمان یک میلیارد و 200 میلیون متر مکعب بود، اما امروز بیش از 360 سد بزرگ و کوچک در سراسر کشور وجود دارد که حجم تنظیم آنها افزون بر دو میلیارد و 200 میلیون متر مکعب است.

فهمی با اشاره به برخی طرح های علاج بخشی مدیریت آب های کشور، خاطرنشان کرد: امروز وزارت نیرو همه طرح های مطالعاتی در حوضه های آبریز بسته را متوقف کرده و حتی همه طرح هایی که کمتر از 50 درصد پیشرفت داشته اند، متوقف شده است.

وی تصریح کرد: سدسازی همواره به عنوان آخرین گزینه در مدیریت تقاضا و تامین آب در وزارت نیرو مطرح است که با لحاظ کردن تمامی جوانب زیست محیطی انجام می شود.

این کارشناس مسائل آب در پاسخ به این پرسش که آیا وزارت نیرو در صورت لزوم به تخریب برخی سدها در کشور اقدام خواهد کرد یا خیر، تاکید کرد: همه سدها از دریچه هایی برخوردارند که در صورت لزوم باز می شوند و نیازی به تخریب آنها نیست.

این مقام مسئول، همچنین با اشاره به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، یادآور شد: پیش از انقلاب کمتر از 150 هزار هکتار اراضی کشاورزی در این حوضه وجود داشت که کشت غالب آن انگور (یک گیاه با مصرف پایین آب) بود، اما امروز افزون بر 450 هزار هکتار مزارع و باغات کشاورزی در این محدوده داریم که عمده آنها سیب درختی (گیاه با مصرف آب بالا) است.

وی ادامه داد: دمای دریاچه ارومیه نیز بین نیم تا دو درجه سانتی گراد در نقاط مختلف بالا رفته که مطابق پژوهش های انجام شده، هر یک درجه افزایش دما 15 میلیارد متر مکعب تبخیر را افزایش خواهد داد.

***ضروریات حل و فصل مسایل تالاب ها در کشور چیست؟
* اجرای آمایش سرزمینی

عبدلی گفت: در سطح کشور باید به آمایش سرزمینی توجه کنیم. وقتی آمایش سرزمینی داشته باشیم، مشخص خواهد شد که کجا باید کشاورزی انجام دهیم، کجا باید صنعت را توسعه دهیم، چه نوع کشت را انجام دهیم و بعد نیاز به سد سازی و مصرف آب وجود دارد یا نه.

وی افزود: متاسفانه یکی از مشکلات بزرگ در کشور این است که ما خیلی بخشی نگاه می کنیم، حل مشکل تالاب این نیست که فقط به خود تالاب نگاه شود، بلکه باید محیط پیرامون تالاب نیز در نظر گرفته شود، باید حوزه آبریز نیز دیده شود، لازم است به تمام استفاده کنندگان تالاب از بالا تا پایین توجه کرد، باید فرهنگ سازی صورت گیرد، اما در کنار فرهنگ سازی باید اجرای درست قانون را داشته باشیم، اعمال قانون رفتار و فرهنگ می سازد، فرهنگی که نشان می دهد افراد چطور از منابعشان استفاده کنند.

عبدلی با اشاره به نبود توجه حقیقی به آمایش سرزمینی در کشور، یادآور شد: آیا در کنار رودخانه زاینده رود که به تالاب گاوخونی سرریز می شود، باید برنجکاری شود که آب فراوان مصرف می کند؟ با توجه به برنجکاری، سدسازی کوهرنگ یک، دو و سه فایده ای ندارد و در نهایت خروجی تالاب گاوخونی را می بینیم که هر روز خشکتر می شود، زیرا مدیریت حوزه آبریز در این منطقه نداریم. آیا جامعه مردم اصفهان و قابلیت گردشگری آن نمی تواند جوابگوی اقتصاد ومعیشت مردم باشد.

این مخقق دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به این که آمایش سرزمینی برای کشور لازم است، ادامه داد: اگر تاکنون آمایش انجام شده باشد که به خوبی اجرا نشده است و اگر انجام نشده باشد، تهیه آن کار سختی نیست. در آمایش سرزمینی، راه اندازی پالایشگاه در شمال کشور دیده نمی شود بلکه شمال کشور محل کشاورزی است، اگر به سند آمایش سرزمینی کشور باور داشته باشیم، بسیاری از مشکلات کشور و نیز در بخش تالاب ها قابل حل است.

وی یادآور شد: به دلیل نبود و یا اجرا نکردن سند آمایش سرزمینی، متاسفانه در حوزه مرکزی کشور در چهار استان اصفهان، قم، یزد و حتی خوزستان که در دل کویر است، به دنبال گسترش آبزی پروری هستیم، متاسفانه در دورانی که می گوییم با بحران آب روبرو هستیم و بیلان آب پایین است، به دنبال پرورش ماهی تیلاپیا هستیم.

* متولی برای تالاب ها

عبدلی همچنین با اشاره به اینکه متولی تالاب در کشور مشخص نیست، افزود: از میان سازمان حفاظت محیط زیست، جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و سایر نهادها چه کسی متولی حفظ و رسیدگی به تالاب ها است؟ متاسفانه هرکسی به سلیقه خود در حال بهره برداری از تالاب ها است. سال گذشته در دیدار مسوولان محیط زیست با رهبر معظم انقلاب، ایشان فرمودند که نگاه نکردن به مسایل محیط زیست ما را دچار بحران کرده است و حتی برای کارهای علمی نیز نباید محیط زیست را از بین ببرید.

* اصلاح الگوی مصرف آب

وی سدسازی برای تامین آب شرب را اقدامی معقول خواند و گفت: جمعیت آب شرب می خواهد، اما باید با تلاش و قانونمداری الگوی مصرف را اصلاح کنیم، کشاورزان و مردم باید الگوی مصرف خود را درست کنند، ما با توجه به جمعیت نیاز به ساخت سد داریم اما نه اینکه رودخانه ها و تالاب ها را به قیمت افزایش جمعیت و تامین آب شرب خشک کنیم.

عبدلی بیان کرد: جمعیت گرچه عامل قدرت کشور است، اما منابع محیط زیستی، کار، غذا، کشاورزی و شغل هم می خواهد. در توسعه پایدار و آمایش سرزمینی، برای حفظ حداقل محیط زیست نباید روی همه رودخانه ها سد زد، باید یک تعداد از آن ها را نگاه داشت برای اینکه آن حداقل تنوع زیستی حفظ شود.

وی گفت: باید بپذیریم که با وجود تغییر اقلیم و افزایش جمعیت، امکان ندارد به وضعیت سابق برگردیم، اما باید حداقل نیازهای اولیه جامعه بشری را حفظ کنیم، در صورت سد سازی باید دبی زیست محیطی حفظ شود، متاسفانه دبی زیست محیطی براساس اکولوژی تالاب و محیط زیستی انجام نمی شود، هیچ سازمان و ارگانی حق ندارد اکوسیستم رودخانه را خشک کند.

* توقف ماهی ریزی بی رویه

عبدلی خودداری شیلات از ماهی ریزی را یکی از راهکاری های پیشگیری از معضل ماهیان غیربومی دانست و افزود: وجود گونه های مهاجم غیربومی که از طریق ماهی ریزی در سد ها انجام می شود، زنگ خطری برای وزارت نیرو در خصوص تامین آب شرب در آینده خواهد شد.

* اجرای سازوکارهای انگیزشی

سلیمانی به مقوله سازوکارهای انگیزشی اشاره کرد و گفت: علاوه بر ضرورت اعمال قانون، اصلی ترین راهکار برای برون رفت از مساله تالاب ها، اقدام روی مکانیسم های انگیزشی است. علت افزایش کاشت سیب یا چغندر قند در حاشیه دریاچه ارومیه این بود که جهاد کشاورزی نهال سیب توزیع کرد و یا به افرادی که چغندر قند بیشتری تولید کردند، جایزه داد و سپس کارخانه چغندر قند را در حاشیه دریاچه ایجاد کرد.

*شناسایی و پذیرش خطاها

سلیمانی تاکید کرد: لازم است مدل های سیاست گذاری و توسعه ای خود در حوضه آبریز را تغییر دهیم و بهترین حالت این است که مبنای آمایش سرزمین داشته باشیم و براساس آن عمل کنیم، اما تا آماده شدن آن حداقل می توانیم ببینیم در چه زمینه هایی اشتباه کردیم و بر اساس آن روند خود را تغییر دهیم.

وی اظهار کرد: نکته دیگر این است که ما همواره می خواهیم از خود دفاع کنیم، معتقدم در بسیاری از حوزه ها خوب عمل نکردیم نه جهاد کشاورزی کارنامه قابل قبولی دارد که بخواهد از ان دفاع کند و نه وزارت نیرو، حتی سازمان محیط زیست هم نتوانست در جایگاه درست خود قرار گیرد.

سلیمانی با بیان این که باید به خودمان نقادانه نگاه کنیم، گفت: احداث بسیاری از سدها در کشور و یا مدیریت انها صحیح نبوده است. اگر قرار است مدیریت منابع آب در کشور صورت گیرد، باید یکپارچگی و درهم پیوستگی داشته باشد.

سلیمانی ادامه داد: سازمان محیط زیست به تنهایی نمی تواند تالاب ها را حفظ کند و تا زمانی که نگاه وزارت نیرو روی پروژه های توسعه ای خود این گونه نباشد که آیا این پروژه اثر محیط زیستی می گذارد یا نه، کاری نمی توان کرد.

سلیمانی افزود: هزینه یک پروژه سدسازی در وزارت نیرو به اندازه کل بودجه 10 سال آینده سازمان حفاظت محیط زیست است، بنابر این نمی توان وجود برخی فشارها و ملاحظات اقتصادی را رد کرد. تا زمانی که توجه به محیط زیست در درون وزارت نیرو و جهاد کشاورزی نهادینه نشود، ما هیچ کاره ایم.

وی اظهار کرد: در هر حال اصل موضوع این است که تمام این تکه های پازل باید درست در کنار هم قرار گیرند، آمایش سرزمین می تواند طرح مناسبی برای این کار باشد و تا زمانی که تهیه شود، می توانیم از اسناد بالادستی کمک بگیریم.

* پیروی کامل از برنامه ها

به گفته سلیمانی، واقعیت این است که ما ملتی هستیم که کار با برنامه کردن را تمرین نکرده ایم، قانون برنامه توسعه می آید و می رود و همه به هم لبخند می زنیم و بی تفاوت می گوییم که مثلا 80 درصد آن اجرا نشد در حالی که این قانون مجلس است و باید اجرا شود، اما برخی موارد برخورد سلیقه ای با آن می شود.

سلیمانی با بیان این که بسیاری از پروژه های سدسازی ارزیابی زیست محیطی ندارند، گفت: اکنون کمیته ارزیابی وجود دارد و بر اساس آن تمام پروژه های توسعه ای باید ارزیابی زیست محیطی داشته باشند، متاسفانه در طول سال های گذشته خیلی از ارزیابی های زیست محیطی یا خوب به آنها پرداخته نشده است و یا اینکه کارفرما به یک مشاور پول می داد تا ارزیابی زیست محیطی یک پروژه را اخذ کند، یعنی پول ارزیابی کننده را کارفرما می دهد نه سازمان حفاظت محیط زیست، اینها برخی مشکلات و گره ها در این زمینه است.

وی افزود: در برخی موارد هم سازمان محیط زیست در بخش ارزیابی ها صحیح عمل نکرده است، شاید خیلی وقت ها به خاطر فشارهای سیاسی نتوانست خوب پاسخگو باشد اما الان به نظر می رسد به واسطه جو عمومی که در کشور وجود دارد، محیط زیست کمی دستش بازتر شده است.

*مدیریت منابع آب

مدیر ملی پروژه بین المللی حفاظت از تالاب های ایران اظهار کرد: یکی از موضوعات مهمی که باید به آن ورود کنیم و حتی مهمتر از سوخت است، مساله مدیریت منابع آب در کشور است، به نظر من قبل از اینکه به سراغ کارتی کردن سوخت در کشور می رفتیم باید آب را کارتی می کردیم چون آب کالای استراتژیک تری نسبت به سوخت است، سوخت را بالاخره می شود تولید و یا از کشور دیگری وارد کرد اما آب را از کجا و به چه قیمتی می شود وارد کرد، این موضوع مهمی است که باید در برنامه ریزی های کلان کشور مورد توجه جدی قرار گیرد.

وی گفت: اتفاقی که برای تالاب های کشور افتاده ماحصل یک اشتباه دسته جمعی است همه وظیفه خود را درست انجام ندادیم، من معتقدم که سازمان حفاظت محیط زیست در جاهایی که باید خوب ورود می کرده و جلوی برخی پروژه ها می ایستاده در یک دوره هایی بی تفاوت بوده است.

وی افزود: اساسا سازمان حفاظت محیط زیست در زمانی که تب پروژه های توسعه ای در کشور بالا بود، اصلا به حساب نمی آمد البته نمی خواهم کار سازمان را توجیه کنم اما در یک دوره سازمان خوب عمل نکرد و در همان دوره، وزارت نیرو هم وظیفه خود را درست انجام نداد.
سلیمانی اظهار کرد: وزارت نیرو بهتر از این می توانست منابع آب کشور را مدیریت کند، از سوی دیگر وزارت جهاد کشاورزی می توانست الگوی های بهتری برای کشت داشته باشد، در سرزمین خشک ما که کمتر از 250 میلیمتر بارندگی داریم همچنان با راندمان زیر 30 درصد از آب استفاده می کنیم. پذیرفتنی نیست که یکی از بزرگترین وزارت خانه ها مانند نیرو نتواند الگوهای مناسب و پایدار مدیریت منابع آب را در کشور مستقر کند، به نظر می رسد همه به وظیفه خود درست عمل نکردیم، حتی بخش دانشگاهی هم باید در جاهایی بهتر ورود می کرد و محکمتر می ایستاد، اما این کار را انجام نداد.

*فرهنگ سازی

معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو بر لزوم فرهنگ سازی و آگاه سازی مردم در مقوله حفظ تالاب ها تاکید کرد و گفت: تحقق این مهم بدون همراهی مردم، مسئولان و دستگاه قضا امکانپذیر نیست.

وی یادآور شد: متاسفانه در کشور از یک سو، هنوز طرح جامع آمایش سرزمینی نداریم و به رغم وجود اسناد قوی بالادستی که سیاست های کلی نظام در بخش آب را مشخص کرده است، در عمل اجرایی نمی شوند؛ از سوی دیگر، شاهد اقداماتی نظیر اعطای پروانه قانونی بابت چاه های غیرمجاز و یا رایگان شدن آب برای محصولات استراتژیک هستیم.

***فرجام سخن

تالاب های کشور به دلایل مختلف اعم از تغییرات اقلیمی، مقتضیات توسعه یافتگی، برخی سوء مدیریت ها و یا سیاستگذاری های نادرست در گذشته و حال، متحمل آسیب های جدی شده اند. نظر به اهمیت حفظ این گهواره های ارزشمند تنوع زیستی، لازم است که ضمن اجرای دقیق آمایش سرزمینی و کاربست کامل قوانین، تمامی نهادهای مسوول نیز این موضوع را مورد اهتمام قرار دهند و علاوه بر آن، فرهنگ سازی لازم صورت بگیرد.

منبع : ایرنا