کاهش ذخایر ماهیان بومی خوزستان /گ

زنگ خطر نابودی ماهی های بومی خوزستان چندین سال است که به صدا درآمده؛ در این میان محبوب ترین ماهی خوزستانی ها، 'صبُور' با کاهش 56 درصدی در یک سال گذشته بیش از دیگر گونه ها در معرض انقراض قرار گرفته است.

ماهی 'صبور' همیشه غذای محبوب خوزستانی ها بوده است به طوریکه 'حشو' و کباب صبور را حتی مهمان های غیرخوزستانی هم دوست دارند. اینها را 'أم قادر' یکی از ماهی فروشان بازار 'عبدالحمید' اهواز می گوید.
پیش پای 'أم قادر' یک تشت کوچک با تعدادی ماهی و یخ قرار دارد. او در گوشه بازار، زیرسایه بان، چهار زانو روی زمین نشسته و از ترس ماموران شهرداری ترازوی قدیمی و بقیه وسایلش را همان دور و بر در مغازه ای به امانت گذاشته است

'أم قادر' ادامه می دهد: صبور یکی از ارزان ترین های بازار بود و سال ها پیش آن را کیلویی 100 ریال می فروختیم اما امسال هر کیلو صبور به 750 هزار ریال هم رسید و این اواخر حدود 300 هزار ریال فروخته می شود؛ البته این صبورهای ریز کجا و و ماهی های درشت یک کیلویی آن زمان کجا!
این مساله را 'آقا محمد' از مغازه داران 'بازار کاوه' اهواز هم تایید می کند: تا همین 10 سال پیش هم صبور غذای روزانه مردم در بهار و تابستان بود؛ حالا اما صبور نایاب شده است و بخاطر گران شدن این ماهی، استقبال گذشته از آن نمی شود.
او می گوید: در گذشته همه مردم می توانستند صبور بخرند اما اکنون با وجود محبوبیت زیاد این ماهی، اقشار ضعیف و متوسط تقریبا دیگر مصرف کننده آن نیستند و افراد خاص یا افرادی که مهمانی ویژه دارند آن را خریداری می کنند.

*کاهش 56 درصدی
'صُبور' از محبوب ترین ماهی های خوزستان؛ نوعی ماهی مهاجر با نام علمی Hilsa shad است. عصاره این ماهی سبب کاهش چربی و پیشگیری از تجمع پلاکت ها و انعقاد خون می شود. صبور در آب های شیرین رودخانه، مصب هایی که آب لب شور دارند و در مناطق ساحلی خوزستان یافت می شود. هشدار نسبت به انقراض این ماهی اما هر سال جدی تر می شود.
نبی الله خون میرزایی مدیرکل شیلات خوزستان می گوید: ذخایر ماهی صبور روند کاهشی شدید دارد به طوری که صید این ماهی در سال 94 نسبت به سال 93 حدود 56 درصد کاهش داشته و از سه هزار و 578 تن در سال 93 به یک هزار و 510 تن رسیده است.
رئیس پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور نیز معتقد است: ذخایر ماهی 'صبور' با خطر جدی مواجه است.
جاسم مرمضی می گوید: 'صُبور' معروف ترین ماهی مهاجر در خوزستان است که در دریا زندگی می کند و برای تخم ریزی به شاخه های رودخانه کارون می آید؛ البته در خوزستان اغلب ماهی های رودخانه ای نیز مهاجر هستند و برای تخم ریزی از پایین دست رودخانه، به بالادست می روند.
وی تصریح می کند: وضع ماهی 'صبور' مانند ذخایر ماهیان دیگر در خوزستان نامطلوب است و تغییرات اکولوژیک مانند خشکسالی همچنین تبعات ناشی از سدسازی روی ذخایر آنها تاثیر منفی گذاشته است.
مرمضی می افزاید: کاهش آب کارون روی کیفیت آب این رودخانه تاثیر دارد زیرا با کاهش آب، غلظت آلاینده ها بالا می رود و این مساله روی زندگی ماهی و فیزیولوژی و مهاجرت و تخم ریزی آنها اثر منفی دارد که ادامه این چرخه ذخایر ماهی را با تهدید مواجه می کند.
وی تاکید می کند: کم شدن صید ماهی صبور و کمیاب شدن آن در بازار در سال های گذشته به ویژه در یک دهه اخیر بیش از پیش بوده است.
مرمضی اظهار می کند: ماهی های صبور که اکنون در بازار عرضه می شود بسیار ریز هستند که بچه ماهی و نابالغ به شمار می آیند و معلوم است از رودخانه صید نشده اند.
وی نسبت به نابودی سایر گونه های بومی خوزستان نیز هشدار می دهد: ماهی های مهاجر مانند 'گطان' و 'شیربت' و 'بنی' اکنون حال و روز خوبی ندارند و وضع آنها بحرانی است که در صورت ادامه این وضع منقرض خواهند شد؛ به طور مثال تا 15 سال پیش 'بنی' گونه غالب تالاب هورالعظیم بوده که اکنون بسیار کمیاب شده است.
به گفته وی، با کاهش آب رودخانه کارون و نفوذ آب دریا تعادل مصب رودخانه برهم خورده و آب شور شده است به همین دلیل ماهیانی که در ناحیه مصبی کارون تخم ریزی می کنند مانند حلوا سفید (زبیدی) بسیار کم شده اند.
مرمضی تاکید می کند: ماهی ها بخشی از ثروت ملی و ثروت زیستی جهانی هستند و حق ماهی ها باید حفظ شود اما متاسفانه می بینیم که این تفکر در مسئولان وجود ندارد و متولیان آب هیچ درکی از بیولوژی ماهی و وضعیت آن ندارند؛ به طور مثال در مطالعات سدسازی باید به زیستگاه ماهی ها توجه شود ولی اکنون اینگونه مطالعات صوری است.

*سیر قهقرایی ماهی خوزستان
وجود هفت صیدگاه دریایی، دو تالاب بزرگ شادگان و هورالعظیم و پنج رودخانه دائمی، صید و صیادی را در زمره مشاغل سنتی و تاریخی خوزستان قرار داده است.
در سال 93 تولید آبزیان در این استان 107 هزار تن و در سال 94 به رقم 112هزار تن رسیده است که 60 درصد آن از طریق صید از دریا و منابع آبی است. اکنون جمعیتی در حدود 17 هزار نفر در خوزستان به صیادی مشغول هستند. این در حالیست که در یکی دو دهه اخیر آبزی پروری و صید و صیادی در این استان با مشکلات بسیاری روبه رو بوده است. گزارش های اداره کل شیلات خوزستان عمق این فاجعه را بیشتر نمایان کرده و همه گونه های بومی باارزش را در معرض انقراض نشان می دهد: بر اساس این آمار، صید ماهی در سال 93 نسبت به سال 94 ، ماهی 'هوور' 96 درصد، حلواسفید (زبیدی) 30 درصد، حلوا سیاه 62 درصد و شوریده 58 درصد کاهش داشته اند.
سید محمدرضا فاطمی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران اگر چه معتقد است این روند کاهشی به معنی انقراض ماهی ها نیست اما می گوید: سال هاست که ذخایر ماهیان باارزش ما سیر قهقرایی می رود که این مساله شامل همه ذخایر باارزش خلیج فارس می شود و البته این مساله درباره صبور و حلواسفید بیشتر نمود داشته است.
وی می افزاید: صبور یک ماهی مهاجر است و هر گونه تغییر در رژیم بارندگی روی این گونه و روند مهاجرت آن تاثیر می گذارد و باعث می شود ماهی از دریا به رودخانه نیاید؛ به طور کلی تغییر اقلیم روی ماهی هایی همچون حلوا سفید و صبور و راشگو تاثیر می گذارد.
فاطمی صید بیش از حد، تخریب محیط زیست و آلودگی آب ها را عوامل کاهش ذخایر ماهیان می داند و می گوید: با کاهش ورودی آب شیرین رودخانه کارون به دریا شرایط تخم گذاری بر هم می خورد و این مساله تهدیدی برای ماهیان به شمار می آید به طوری که اکنون صید همه گونه های باارزش کم شده است.
وی با بیان اینکه تعداد زیاد صیادان و استفاده از تورهای غیرمجاز باعث به دام افتادن ماهی های نابالغ می شود اضافه می کند:
این استاد دانشگاه شرایط ماهی های رودخانه ای خوزستان را بدتر توصیف می کند و می گوید: در گذشته صید رودخانه ای ما حدود 300 تن بود و اکنون برداشت به 30 تن هم نمی رسد زیرا ماهی هایی همچون شیربت در گذشته تا بالادست کارون (شوشتر) برای تخم ریزی می رفتند، اما با کاهش آب و آلودگی کارون، این روند دچار اختلال شده است.
وی تصریح می کند: سواحل رودخانه و گیاهان ساحلی محل امنی برای تخم ریزی ماهی ها به شمار می روند و دخل و تصرف در سواحل رودخانه نیز تخم ریزی ماهیان را با مشکل روبه رو کرده است که نمونه آن در اهواز به وضوح دیده می شود.
فاطمی ادامه می دهد: هورالعظیم خاستگاه و زادگاه ماهی 'بنی' بوده که با سیلابی شدن و گل آلود شدن آب به کرخه می رفت و تخم ریزی می کرد ولی از زمان ساخت سد کرخه دیگر این اتفاق نمی افتد و ماهی بنی در تالاب بسیار کم شده است.
وی یکی از دلیل کاهش عرضه ماهی های بومی در بازارها را 'صادرات پنهان' عنوان می کند و توضیح می دهد: به طور مثال هر کیلو حلوا سفید بزرگ در کشور کویت 200 دلار به فروش می رسد که همین مساله باعث می شود همه این ماهی ها را به کویت ببرند و چیزی وارد بازار نشود؛ البته نمی توانیم این فرآیند را قاچاق اطلاق کنیم و بهتر است بگوئیم نوعی 'صادرات پنهان' در حال اتفاق افتادن است زیرا عملا کار خلافی انجام نشده است و این خرید و فروش در آب های ایران و توسط شناورها انجام می شود و صیادان با توجه به هزینه های گزاف صید، بیکاری و معیشت، مجبور به این کار می شوند.

*پایان صبور
انقراض یا نابودیِ گونه ای وضعیتی در زیست شناسی و بوم شناسی است که به پایان کارِ یک گونه گفته می شود. انقراض هنگامی پدید می آید که واپسین عضو یک گونه می میرد و آن گونه دیگر نمی تواند با زایش و تولید مثلِ طبیعی به زندگی خود ادامه دهد که این رخداد با گذر زمان مشخص می شود.
کارشناسان بر این باورند که شرایط رودخانه ها، تالاب ها و سواحل خوزستان نامطلوب و بلکه بحرانی است. آنها به بهبود این شرایط، لااقل در کوتاه مدت خوشبین نیستند. با این حال آیا می توان به نجات 'صبور' و 'زبیدی' و 'بنی' امیدوار بود؟
گزارش از نادره وائلی زاده

منبع : ایرنا