رصد خلیج فارس با علوم جدید /گ

شکوفایی کشند قرمز و عروس دریایی، افزایش آلودگی آب، میزان شوری و کدورت، مرگ تدریجی مرجان‌ها و تهدید زیستگاه آبزیان تنها بخشی از معضلاتی است که «خلیج فارس» با آن مواجه است.

«خلیج فارس» به عنوان سومین خلیج بزرگ دنیا، در حدود ۵۰۰ هزار سال پیش، در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت.

این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است و از بین کشورهای همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس دارد. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است.

خلیج فارس یکی از بزرگ‌ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های تزئینی کوچک، ماهی‌های خوراکی و غیر خوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم‌تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک‌پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است.

۵ گونه از ۸ گونه لاک‌پشت‌های موجود در جهان در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند که ۲ گونه لاک پشت «عقابی» و «سبز» در سواحل و جزایر ایران چون هرمز، لارک، قشم، فارور و بنی فارور و مکان‌های کم عمق ساحلی سکونت دارند و عمده مکان‌های تخم‌ریزی آنها در جزایر هرمز، هنگام، فرور، شیدور، لاوان، کیش، نخیلو و ام‌الگرم گزارش شده‌است.

این در حالی است که وارد شدن نفت به آب‌های خلیج فارس باعث ایجاد مسمومیت در این لاک پشت‌ها شده، ضمن آنکه فعالیت‌های صیادی، وجود زباله، فاضلاب‌ها، تردد شناورها، انفجارات جهت اکتشاف معادن و آلودگی حرارتی تهدیداتی برای زندگی آنها محسوب می‌شود.

دلفین‌ها و نهنگ‌ها از جمله پستانداران آبی هستند که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند که در معرض مخاطرات گوناگون هستند؛ به گونه‌ای که به باور محققان به دلیل نبود تحقیقات کافی و نبود متخصص زبده باعث کاهش تعداد دلفین‌های گوژپشت و نهنگ‌های خاکستری شده‌ است.

علاوه بر آن ۷ گونه از کوسه‌ها در آب‌های خلیج فارس زندگی می‌کنند که از میان آنها می‌توان به کوسه ماهی درنده، کوسه گربه ماهی، نهنگ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد.

از سوی دیگر در این منطقه آبی گسل‌های مکران کشیده شده است و علی رغم توسعه اقتصادی در این مناطق همواره احتمال زلزله و بروز سونامی می‌رود.

با توجه به این حقایق به منظور پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی «خلیج فارس» و همچنین توجه به جنبه‌های زیستی، از سال ۸۴ «خلیج فارس» در تقویم‌ها روزی را به نام خود کرد. ۱۰ اردیبهشت هرسال مجالی برای ما خواهد بود تا از ابهت خلیج فارس و مشکلاتی که زمینیان برای آن ایجاد کرده‌اند، سخن به میان بیاوریم.

دست و پنجه نرم کردن خلیج فارس با آلاینده‌های زیست محیطی

دکتر وحید چگینی، مشاور کمیسیون تخصصی طرح پرورش ماهی در قفس سازمان شیلات (طرح اقتصاد مقاومتی) در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، با بیان اینکه خلیج فارس از لحاظ میزان آلاینده‌ها در شرایط غیر عادی نیست، اظهار کرد: از سوی دیگر ساخت جزایر مصنوعی در خلیج فارس از سوی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس باعث نگرانی است، ولی کشورهای منطقه که شامل ایران نیز می‌شود، باید توجه کنند که فاضلاب و مواد آلاینده‌ را از طریق شهرها و روستاهای اطراف وارد این آبراهه نکنند.

وی با اشاره به وضعیت زیست مرجان‌ها، این جانوران را یکی از اکوزیست بوم منطقه نام برد و یادآور شد: توجه به این زیست‌بوم بسیار اهمیت دارد و نباید به دلیل ساخت بنادر و توسعه اقتصادی، زیست بوم خلیج‌فارس آسیب ببیند.

چگینی با بیان اینکه در حال حاضر روزانه تعداد زیادی شناور و تانکرهای نفتی در خلیج فارس درحال رفت و آمد هستند، اضافه کرد: از این رو باید زیست دریا از سوی کشورهای منطقه و سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مورد توجه قرار گیرند.

این محقق حوزه علوم اقیانوس‌شناسی با اشاره به وضعیت شکوفایی کشند قرمز و عروس دریایی در خلیج فارس، خاطرنشان کرد: این شکوفایی هر سال به دلیل تغییر فصل و گرم شدن هوا و همچنین به دلیل ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی به آب از سوی ایران و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس رخ می‌دهد ، ولی در سال‌های اخیر شکوفایی جلبکی را همانند رخدادی که چندین سال قبل رخ داد و ۹ ماه به طول انجامید، شاهد نبودیم.

به گفته وی، این شکوفایی جلبکی علاوه بر وارد شدن خسارت زیست محیطی، خسارات اقتصادی نیز در پی دارد.

چگینی با بیان اینکه این شکوفایی را هم در آب‌های شمالی و هم جنوبی کشور داریم، یادآور شد: از سوی دیگر به دلیل ورود آب توازن کشتی‌ها، گونه‌های غیر بومی و مهاجم به آب‌ها وارد شده است که سازمان دریانوردی و کشتیرانی و سازمان محیط زیست توجه زیادی در این زمینه دارند و بر اساس گزارش‌های آنها داده‌ای مبنی بر وارد شدن گونه‌های مهاجم منتشر نشده است.

مشاور کمیسیون تخصصی طرح پرورش ماهی در قفس سازمان شیلات، خلیج فارس را منطقه‌ای توصیف کرد که دارای حداکثر دما و دستخوش تغییرات دمایی است و اظهار کرد: افزایش دمایی در این منطقه به دلیل پدیده جهانی گرم شدن زمین است و پیشنهاد می‌شود که پارامترهای زیست محیطی خلیج فارس اندازه گیری و رصد شود و تغییرات آن رصد شود تا شاهد رخدادهای ناگوار در این حوزه آبی نباشیم.

وی استفاده از سنجنده‌های ماهواره‌ای را برای اندازه گیری پارامترهای دریایی همچون دمای سطح آب مهم دانست و گفت: همچنین با استفاده از این فناوری می‌توان شکوفایی جلبکی را رصد کرد و از سوی دیگر این فناوری با کمک علم فیزیک دریا می‌تواند ما را در بررسی جابجایی‌های شکوفایی جلبکی یاری رساند.

استفاده از علوم جدید برای رصد وضعیت زیست خلیج فارس

رییس سابق پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با اشاره به تحقیقات انجام شده در زمینه زیست خلیج فارس، اظهار کرد: از سوی محققان مطالعات زیادی از جمله مدل‌سازی گردش آب و خلیج فارس انجام شده است.

وی با بیان اینکه دریای عمان نیز حائر اهمیت است، توضیح داد: در حال حاضر توسعه سواحل مکران در دستور کار مسؤولان کشور قرار دارد که به نگاه ویژه‌ای نیاز دارد؛ چون در خلیج فارس به دلیل وجود منابع نفتی شاهد توسعه سواحل بویژه در منطقه عسلویه هستیم؛ ولی در منطقه مکران در گذشته به این موضوع که توسعه زیر ساخت‌های شهری از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه کمتری شده است.

چگینی عمق متوسط خلیج فارس را ۳۵ متر و عمق حداکثری آن را ۱۱۰ متر ذکر کرد و گفت: این در حالی است که در دریای عمان عمق‌های تا ۳ هزار و ۴۰۰ متری داریم و در سواحل عمق‌های ۵۰۰ تا ۷۰۰ متر داریم، از این رو فعالیت‌های دریایی می‎تواند توسعه یابد.

گسل فعال مکران

چگینی با اشاره به وضعیت گسل مکران افزود: در خلیج فارس و دریای عمان فعال شدن گسل مکران مطرح است و این در حالی است که مسؤولان امر کمتر به این موضوع توجه دارند.

وی در عین حال با بیان اینکه در ۷۰ و ۸۰ سال گذشته گسل مکران فعالیتی از خود نشان نداده است، یادآور شد: این وضعیت نباید ما را از پتانسیل ایجاد زلزله در این منطقه غاقل کند؛ چراکه تجربه تاریخی و اسناد و مدارک، مطالعات علمی و مدل سازی‌ها و همچنین بررسی‌های ما و سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که این منطقه پتانسیل رخداد زلزله با شدت‌های بالا را دارد.

مشاور کمیسیون تخصصی طرح پرورش ماهی در قفس سازمان شیلات با تاکید بر اینکه گسل این منطقه بر اساس شواهد موجود هر ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال فعال می‌شود، اضافه کرد: با توجه به گذشت آخرین زلزله در این منطقه احتمال وقوع زلزله با شدت بالا در این منطقه می‌رود.

وی با بیان اینکه اجرای هر طرحی از گواتر تا تنگه هرمز باید با توجه به پتانسیل لرزه‌زایی منطقه صورت گیرد، خاطرنشان کرد: در این زمینه مدل‌سازی‌ها انجام شده و هشدارهایی به سازمان‌های ذی‎‌ربط داده شده، ولی هنور اقدام جدی صورت نگرفته است.

توجه دنیا برای کاهش آسیب‌های سونامی

وی با بیان اینکه کشور عمان، مرکزی برای هشدار سونامی ایجاد کرده است، ادامه داد: هشدارهای سونامی از سوی کمیسیون بین‌الدولی اقیانوس‌شناسی و سازمان‌های منطقه‌ای مانند هند و عمان به ایران نیز ارسال می‌شود، ولی مشکلی که در این زمینه رخ دهد، این است که اگر زلزله بالای ۶٫۵ ریشتر و سونامی رخ دهد، بر اساس محاسبات انجام شده در مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه امواج سونامی به ایران می‌رسد.

مشاور کمیسیون تخصصی طرح پرورش ماهی در قفس سازمان شیلات با تاکید بر اینکه در بهترین حالت ممکن است امواج سونامی به ۹ متر برسد، یادآور شد: از این رو نیاز به مرکز هشدار و اطلاع رسانی در کشور داریم و در این زمینه نباید به سازمان‌های بین‌المللی بسنده کنیم.

چگینی با اشاره به نقش رسانه ملی و نهادهای دولتی در زمینه هشدار سونامی، تصریح کرد: «رسانه‌ها» بهترین راه برای هشدار هستند، ضمن آنکه باید در سواحل بلندگوهایی برای هشدار سونامی نصب شود تا مردم در مدت زمان کوتاه ۱۵ تا ۳۰ دقیقه محل را ترک کنند.

منبع:ایسنا