آیا دریاچه ارومیه احیا خواهد شد؟ /گ

رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه و معاون علمی پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه در پی بحرانی تر شدن وضعیت دریاچه ارومیه، طی یادداشت اختصاصی به تحریریه «نصر» آخرین وضعیت و راهکارهای پیشنهادی برای احیای آن را بررسی کرد

بحران دریاچه ارومیه 20 سال پیش شروع شد. هشدارهای پی در پی دانشگاه ارومیه در خصوص روند خشک شدن دریاچه ارومیه از سال 1385 بطور جدی شروع شد ولی متاسفانه تا سال 1392 هیچگونه فعالیت جدی برای مطالعه و یا پیشگیری از ادامه بحران دریاچه ارومیه (بجز مطالعه مدیریت جامع حوضه آبریز دریاچه ارومیه که با کمک مالی سازمان تسهیلات زیست محیطی جهانی انجام شد) انجام نگرفت. با روی کار آمدن دولت آقای دکتر روحانی، ستاد احیای دریاچه ارومیه بصورت عملیاتی تشکیل و برنامه های گسترده ای با همفکری اساتید برجسته داخلی و خارجی برای احیای دریاچه که دیگر از مرز بحران گذشته و در حال تبدیل به یک فاجعه زیست محیطی بود تدوین شد. انتخاب دکتر کلانتری به عنوان مجری طرح احیای دریاچه ارومیه باعث شد امید به احیای دریاچه بیشتر شود و اقدامات ضربتی برای ادامه روند خشک شدن دریاچه انجام گیرد که همانطور هم شد، ولی بدلایلی که در زیر توضیح میدهم فعالیت های انجام گرفته نتوانست آنطور که باید اثرات قابل توجه ای بر احیای دریاچه بگذارد.

همه می دانند که تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی نقش اساسی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است. کاهش بارندگی ها، افزایش دما و متعاقب آن افزایش تبخیر از یک طرف و توسعه بی رویه کشاورزی و باغداری در منطقه که عمدتا با روش های سنتی آبیاری می شوند از طرف دیگر میزان آب قابل تخصیص برای دریاچه ارومیه را بشدت کاهش داده اند. موضوع دیگری که متاسفانه علیرغم تاکیدهای پی در پی ما و سازمان زمین شناسی کشور به آن بی توجهی شد رسوب گذاری بسیار شدید نمک و املاح رودخانه ای در بستر دریاچه ارومیه بخصوص در مناطق عمیق بود که امروزه به بزرگترین مانع در مسیر احیای دریاچه تبدیل شده است. بر اساس بررسی های انجام گرفته حداقل حدود پنج میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ارومیه (خصوصا در نیمه شمالی دریاچه) رسوب یافته است. ضخامت نمک در مناطق عمیق شمال دریاچه حدود چهار متر تخمین زده می شود. شوری آب در این ناحیه در تابستان به 500-400 گرم در لیتر می رسدمیزان آب شیرین ورودی به دریاچه فقط در حدی است که بتواند بطور موقت شوری آب را به حدود 300 گرم در لیتر برساند بنابراین قادر به انحلال نمک بستر نبوده و برعکس با شروع تابستان مجددا رسوب گذاری شروع شده و باعث ضخیمتر شدن نمکهای بستر می شود. با افزایش رسوب گذاری و بالاتر آمدن بستر دریاچه، ظرفیت حجمی دریاچه کاهش یافته و آبهای ورودی قبل از اینکه بتوانند نقشی در انحلال نمک یا حتی کاهش قابل ملاحظه شوری آب داشته باشند در منطقه وسیعی از دریاچه پخش شده و آماده تبخیر می گردد.

فعالیت های ستاد احیای دریاچه ارومیه کمک کرده آب های رودخانه ها با حداقل تلفات و تبخیر به بدنه آبی دریاچه برسد، ولی در ارتباط با مدیریت آب های ورودی و کاهش سطح تبخیر در دریاچه کاری انجام نگرفته است. طی 4 سال گذشته بارها تاکید کرده ام تا زمانیکه فکری برای مدیریت آب های ورودی نشود تلاش ها تاثیری بر احیای دریاچه نخواهد داشت. فعالیت های ضربتی ستاد می بایستی بطور همزمان با اجرای برنامه های مطالعاتی بسیار مهم نظیر مانیتورینگ مستمر شاخص های زیستی و غیر زیستی دریاچه ارومیه، تعیین میزان دقیق ورود آب از هر رودخانه دقیقا در مصب رودخانه ها، قابلیت انحلال نمکهای بستر دریاچه با ورود آب از مناطق مختلف، بررسی ژئوفیزیک دریاچه ارومیه، بررسی تغییرات بسیمتری و توپوگرافی بستر دریاچه ارومیه و امکان سنجی احیای دریاچه ارومیه با روشهای غیر متعارف سازگار با شرایط حاکم بر دریاچه همراه می شد تا اطلاعات و شناخت ما از تغییرات دریاچه طی 20 سال گذشته کامل شود. بخش هایی از این مطالعات در پژوهشکده آرتمیا و مطالعات دریاچه ارومیه شروع شد ولی بدلیل کمبود اعتبارات دانشگاه از عمق کافی برخوردار نیست و نیاز به حمایت ستاد دارد. طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی مرتبط با دریاچه ارومیه اصولا و منطقا بایستی عمدتا توسط دانشگاه های منطقه انجام شود، چون علاوه بر وجود نیروهای متخصص و امکانات تحقیقاتی در کلیه زمینه ها، نزدیک بودن این دانشگاه ها به دریاچه ارومیه باعث می شود متخصصین دانشگاه های منطقه بتوانند در صورت نیاز هر روز در منطقه مورد مطالعه حضور یابند و به پایش و نمونه برداری اقدام بکنند. قطعا هزینه اجرای این مطالعات توسط دانشگاه های منطقه بسیار پایین تر از هزینه ای است که برای اجرای آنها باید به دانشگاه های غیر بومی پرداخت شود.

برای احیای دریاچه ارومیه باید واقع بین بود با خیالپردازی نمی توان آب به دریاچه آورد و آنرا احیا کرد. واقعیت این است که پتانسیل تولید آب در حوضه کاهش یافته و مصرف آب بطور قابل توجه ای افزایش یافته است. موضوع بحران آب در کشور به چالشی بزرگ و دغدغه اصلی نظام و دولتمردان تبدیل شده است. برای احیای دریاچه و تامین نیاز آبی آن باید آینده نگر بود و باید نه برای 10 سال آینده بلکه 50 و 100 سال آینده برنامه ریزی کرد. باید طوری برنامه ریزی کرد که آیندگان تدبیر دولتمردان را تحسین بکنند و خدای نکرده تصمیم های اشتباه مسئولین باعث یک عمر عذاب نسل های بعدی نشود. بنابراین درک این موضوع خیلی سخت نیست که مثلا برای احیای دریاچه با وسعت و عمق مشخصی به چه مقدار آب نیاز هست چون تحقیقات مختلفی میزان تبخیر از سطح دریاچه را که حدود یک متر در سال است به اثبات رسانده اند. بنابراین بطور خیلی ساده می توان گفت که برای مثلا افزایش تراز به میزان بیست سانتی متر در سال باید تراز دریاچه را به میزان 120 سانتی متر افزایش بدهیم چون یک متر آن تا پایان مهر همان سال تبخیر شده و از دسترس خارج می شود. وقتی که میزان آب مورد نیاز برای افزایش تراز به میزان 120 سانتی متررا با توجه به تغییرات بستر دریاچه و پخش شدن آب در سطحی گسترده محاسبه می کنیم متوجه می شویم که در حال حاضر امکان تخصیص چنین حجم آبی برای دریاچه ارومیه وجود ندارد. با توجه به ادامه بحران آب در کشور تخصیص این حجم آب در آینده نیز امکان پذیر نخواهد بود.پس چه باید کرد؟ آیا راه دیگری برای احیای دریاچه وجود دارد؟

بنده دقیقا 10 سال پیش در گزارش پیوست که در یکی از مجلات داخلی تحت عنوان "دریاچه ارومیه در انتظار مرگ" بچاپ رسید اعلام کردم که به علت کمبود آب در حوضه امکان احیای کل دریاچه وجود ندارد و پیشنهاد دادم با احداث یک سرریز در زیر میانگذر جنوب دریاچه را حفظ بکنیم و در صورت وجود آب کافی شمال دریاچه را نیز آبدار بکنیم. از نگاه بنده در آن روزها حفظ 60% بخش جنوبی دریاچه عقلانی تر از این بود که کل دریاچه را به مرور از دست بدهیم. اگر در آن سال ها پیشنهاد بنده مورد مطالعه قرار می گرفت و نسبت به اجرای آن اقدام می شد امروز حداقل نیمه جنوبی دریاچه بطور کامل حفظ شده بود. در همان گزارش به سایر راهکارها که می توانست به کاهش مصرف آب منجر شود نیز پرداخته بودم و پیشنهاد کرده بودم نسبت به برداشت نمک های بستر دریاچه نیز اقدام شود. چون قابل پیش بینی بود ادامه رسوب گذاری می تواند منجر به تغییرات غیر قابل برگشت در بستر دریاچه شود تغییراتی که امروز به مانع اصلی در برابر احیای دریاچه تبدیل شده است و فعالیتهای ستاد را خنثی می کند.

حال که آقای دکتر کلانتری در جایگاه معاون رئیس جمهور و ریاست سازمان حفاظت محیط زیست کشور قرار گرفته اند انتظار داریم و امیدواریم با قاطعیت خیلی بیشتر و با استفاده از دیدگاه های واقع بینانه و همچنین استفاده بهینه از تجربیات و دیدگاههای علمی متخصصین حاضر در دانشگاه های منطقه موضوع احیای دریاچه ارومیه را پیگیری نمایند که قطعا چنین خواهد شد و دانشگاهیان دانشگاه ارومیه آمادگی کامل خود را برای همکاری همه جانبه اعلام میدارند همانطور که تا کنون نیز از هیچگونه همکاری مضایقه نکرده اند.

با توجه به تجربیات و مطالعات خود طی بیست سال گذشته در ارتباط با دریاچه ارومیه، راهکار واقع بینانه ای که می تواند در حداقل زمان و با حداقل آب باعث احیای بخشهایی وسیعی از دریاچه با کارکردهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی شود و اهداف ستاد احیای دریاچه ارومیه به حقیقت بپیوندد بشرح زیر اعلام میدارم:

1. کوچکتر کردن وسعت دریاچه به حدود 3000 کیلومتر مربع که حدود 1600 کیلومتر آن در جنوب و 1400 کیلومترمربع آن در شمال جاده میانگذر پیش بینی شده است.
2. تغییر تراز هدف از 1274.1 متر به 1272 متر. در تراز 1272 متر کلیه بخشهای دریاچه که با رسوبات نمک پر شده تحت پوشش آب قرار خواهد گرفت و خطر ریزگردهای نمک خود به خود منتفی خواهد شد.
3. احیای بخش جنوبی دریاچه طی 2 سال اول و شروع احیای بخش شمالی از سال سوم. با این روش سطح تبخیر طی دو سال اول تا حدود 50% کاهش یافته و از هدر رفتن آب های ورودی از طریق تبخیر جلوگیری خواهد شد.
4. با توجه به اینکه بخش شمالی دریاچه بدلیل رسوب میلیاردها تن نمک کارکرد اکولوژیکی خود را از دست داده است طی کل دوره احیا می توان با استفاده از روش های فیزیکی مختلف از تبخیر آب در بخش شمالی جلوگیری کرد و از خشک شدن آن طی دوره دو سال اول احیای بخش جنوبی و همچنین طی دوره احیای بخش شمالی بطور کامل جلوگیری کرد.
5. با این روش برای احیای دریاچه به وسعت 3000 کیلومتر مربع با عمق متوسط دو متر تنها به شش میلیارد مترمکعب آب نیاز خواهد بود که در مقایسه با 14.3 میلیارد مترمکعب بسیار قابل دسترس تر است و به میزان آب کمتری برای جبران تبخیر سالانه نیاز خواهد داشت.
6. خاک نواحی حاشیه ای دریاچه ارومیه بتدریج شسته شده و با از دست دادن نمک در حال تبدیل به منطقه ای با پوشش گیاهی مناسب می باشد که بتدریج کمربند سبزی دور دریاچه ایجاد و از بروز طوفانهای گرد و غبار جلوگیری خواهد کرد.
7. در این روش بخش جنوبی دریاچه شرایط مناسب برای تولید جلبکهای تک سلولی و آرتمیا را خواهد داشت و سالانه هزاران پرنده بومی و مهاجر را جذب خواهد کرد. از این بخش سالانه می توان ضمن رعایت قوائد اکولوژیکی سالانه حداقل یکصد میلیون دلار آرتمیا برداشت نمود و برای چند صد نفر ایجاد اشتغال کرد.
8. آب بخش شمالی دریاچه بدلیل وجود میلیاردها تن نمک در بستر، همیشه بصورت فوق اشباع باقی خواهد ماند و می تواند برای تولید املاح کمیاب نظیر منیزیم و پتاس با ارزش اقتصادی بسیار بالا (صدها میلیون دلار) مورد استفاده قرار بگیرد و برای هزاران نفر اشتغال مفید ایجاد کند.
9. احیای دریاچه در دو فاز و ایجاد دو اکوسیستم آبی متفاوت در کنار هم می تواند سالانه هزاران گردشگر را جذب دریاچه بکند که از اهمیت بسیار بالای اقتصادی – اجتماعی برای منطقه برخوردار خواهد شد.
10. حفظ تالاب ها با در نظر گرفتن منافع اقتصادی – اجتماعی مردم منطقه قطعا باعث خواهد شد مردم بطور جدی تر برای حفاظت از دریاچه تلاش بکنند و در فعالیتهای ستاد احیای دریاچه ارومیه مشارکت فعالتری نمایند.

* رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه و معاون علمی پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه

منبع : نصر