نان‌گرفتن از آب گل‌آلود /گ

دوازدهم بهمن، مثل خیلی از روزهای دیگر، از جمله جشن‌های ملی فراموش شده ماست؛ روزی که در آن دولت دکتر محمد مصدق بالاخره توانست دریای خزر را از انحصار شرکت شیلات روسیه و ایران که مشابه شرکت نفت بریتانیا و ایران کار می‌کرد،‌ در آورد و شیلات دریای خزر را ملی کند.

از ۱۳۳۱ تا امروز،‌ شصت و پنج سال گذشته است. تعاونی‌های ماهی‌گیری که در ساحل خزر به راه افتاده‌اند،‌ بیشترشان حالا چهل سالگی را هم پشت سر گذاشته‌اند. اگر به جایشان آدمی را تصور کنید، حالا این تعاونی‌ها باید به سن عقل رسیده باشند و در بالاترین حد بهره‌وری‌شان باشند. تعاونی‌ها اما به جای اینکه شبیه آدم‌های چهل ساله مرتب و اتوکشیده‌ای باشند که قرار است حاصل دسترنج این همه سال را صرف افزایش بهره‌وری کنند،‌ شبیه مردمان چروکیده و پوست به استخوان چسبیده‌ای هستند که با آخرین توانشان روی پا ایستاده‌اند.

ماهی‌گیری تعاونی‌ها در دریای خزر هنوز به شیوه سنتی انجام می‌شود. از ۲۰ مهر که می‌گذرد،‌ اعضای تعاونی‌های ماهیگیری دوباره دور هم جمع می‌شوند. صید، کار هر روز است، مگر اینکه هوا آنقدر بد باشد که ماهی‌ها «کنار» نیایند و نشود تور انداخت. به غیر از روزهای طوفانی، هر روز از بعد از ظهر شروع می‌کنند به بار کردن تورها و طناب‌ها روی قایق و راه می‌افتند دریا. توراندازی هر بار یک ساعتی طول می‌کشد. بعد یکی دو ساعتی همه در اتاق‌هایشان هستند تا دوباره صدای سوت جمع در محوطه تعاونی بپیچد و سهام‌داران راه بیفتند دریا، ‌تور را جمع کنند و بیاورند تا نزدیک ساحل. از این جا به بعد، کار تراکتور است که طناب تور را بکشد و ماهی‌ها را بیاورد تا ساحل. بعد سبد پخش می‌کنند و نیسان‌ها از راه می‌رسند که سبدهای ماهی را بار بزنند ببرند بازار!‌ در طول هر روز کاری که از ظهر شروع می‌شود و تا صبح فردا ادامه دارد،‌ ممکن است ماهی‌گیران پنج شش بار به دریا بزنند و تور بیندازند. وقت‌هایی که صید خوب نیست و «سَر ماهی پیدا نمی‌شود» همان دو سه بار تور انداختن همه را خسته می‌کند و مردها نیمه‌شب که می‌گذرد راه می‌افتند به سمت خانه.

سود تعاونی‌های ماهیگیری می‌تواند در هر فصل به بیش از دو میلیارد تومان برسد. این رقم به صورت مساوی بین سهام‌داران پخش می‌شود. هر سهم تعاونی هم می‌تواند بین ۶۵ تا ۹۰ میلیون تومان معامله شود که معلوم است پول کمی نیست. گاهی ممکن است از هر صید، زیر ۱۰۰ هزار تومان سود به هر صیاد برسد. سَر ماهی اگر پیدا شده باشد،‌ این رقم می‌تواند تا ۵۰۰ هزار تومان هم برسد!‌

صید عمده دریای خزر، ماهی سپید و کپور است. شیلات به وقتش بچه‌ماهی‌های پرورشی را در دهانه رودخانه‌ها رها می‌کند که بروند توی آب بالغ شوند. رشد بچه‌ماهی‌ها یکی دو سالی طول می‌کشد و وقتی ماهی‌های بالغ به دهانه رودخانه‌ها برمی‌گردند که تخم‌گذاری کنند،‌ تور ماهی‌گیران منتظرشان است.

صیادان می‌گویند اگر شیلات نبود که بچه‌ماهی در آب بریزد تمام تعاونی‌ها تا امروز تعطیل شده بودند. آنها که سابقه بیشتری دارند می‌گویند آب دریای خزر هر روز بیشتر از دیروز به لجن نزدیک می‌شود و در این آب ماهی نمی‌ماند!‌ چاره چیست؟ فاضلاب کشاوزی و شهری در سراسر کرانه دریای خزر با رودخانه‌ها جابه‌جا می‌شود و به دریا می‌آید!‌ اما کثیفی دریای خزر تنها مشکل صیادان نیست.

صید غیرقانونی در تمام خزر و تالاب‌ها و حتی مناطق حفاظت‌شده هم ادامه دارد. هیچ روزی نیست که در آن تورهای تعاونی‌های ماهیگیری با دام‌های غیرقانونی به ساحل برنگردد. دام‌های غیرقانونی علاوه بر اینکه ماهی‌ها را در کف دریا حبس می‌کنند و صید ماهی‌گیران قانونی را کم می‌کنند،‌ وقتی لنگرهای روی تورشان به تورهای ماهی‌گیران گیر می‌کند و با تور به ساحل برمی‌گردد هم ماهی‌ها را فراری می‌دهد و هم تور تعاونی‌ها را پاره می‌کند. ‌علاوه بر این در حالی که بازرسان تعاونی‌ها به شدت مراقبت می‌کنند که هیچ ماهی خاویاری در تور باقی نماند و به هر قیمتی که شده ماهی‌های خاویاری گیر کرده در تور را به دریا برمی‌گردانند،‌ صیادان غیر قانونی چنین احتیاط‌هایی را در نظر نمی‌گیرند و هر چه به تورشان می‌افتد را از آب بیرون می‌کشند.

یکی از صیادان که با ایسنا صحبت کرده است در این مورد می‌گوید: «مشکلات صید غیرقانونی یکی دو تا نیست. از آن طرف در رودخانه‌ها مردم با هر چه می‌توانند به آب می‌زنند و ماهی‌هایی می‌گیرند که گاهی ۱۵ سانتی‌متر هم طول ندارند. بعد هم که به دریا می‌رسیم صیادان غیرقانونی و دام‌هایشان امان ما را بریده‌اند. ما که ۸۰ نفر سهام‌دار یک شرکت قانونی هستیم گاهی کمتر از ۱۰۰ هزار تومان از هر صید در آمد داریم،‌ در حالی که صیادان غیر قانونی هر یک ماهی را در بازار ۵۰ هزار تومان می‌فروشند و نه سهم شیلات را می‌دهند، نه مالیات می‌دهند، نه هیچ هزینه دیگری. روزی ۱۰ تا ماهی هم بگیرند برایشان کافی است!»

اما این صیادان غیرقانونی چه طور کار می‌کنند که کسی یقه‌شان را نمی‌گیرد؟ صیادان می‌گویند مشکل از آنجاست که حفاظت دریا به عهده شیلات است و شرکت ملی شیلات ایران ظاهرا آنقدرها حریف صید غیرقانونی نیست.

شیلات می‌گوید تیغ ما بیش از این نمی‌برد. شاپور کاکولکی ‌معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات می‌گوید هر چند شیلات یگان حفاظت دارد اما به هر حال داریم در مورد دریا حرف می‌زنیم و نظارت مدام بر وجب به وجب آب‌ها ممکن نیست‌: «دریابانی وظیفه دارد با هر شناور بی‌هویتی که روی آب است برخورد کند. شناورهای ثبت‌شده هم اگر اقدام به صید غیرمجاز کنند و ما متوجه آن بشویم از سهمیه صیدشان کم می‌کنیم یا جریمه‌شان می‌کنیم یا به مراجع قضایی تحویل می‌دهیم اما از آنجا که دادگاه خاص شیلات نداریم،‌ برخورد با صیادان غیرمجاز بر مبنای سابقه‌ای که دارند، متفاوت است.»

وضعیت امروز دریای خزر نشان می‌دهد برخوردی که سازمان شیلات از آن صحبت می‌کند، آنقدرها هم بازدارنده نیست و شیلات هم این را می‌داند که صحبت از فرهنگ‌سازی می‌کند. آقای کاکولکی می‌گوید: «ما باید متوجه باشیم که همه کار را با جریمه نمی‌شود پیش برد. سازمان شیلات این تجربه را دارد که در برخی مناطق خزر حفاظت از رودخانه‌ها را به خود تعاونی‌های صید واگذار کند و در طول چهار پنج سال گذشته نتیجه خوبی هم از این کار گرفته است، تا جایی که امسال صید ماهی سپید در دریای خزر دو برابر شده است. این نشان می‌دهد که حفاظت از برنامه رهاسازی بچه‌ماهی به خوبی در بعضی جاها انجام می‌شود اما بیش از اینها باید به عهده سازمان محیط زیست و رسانه‌ها باشد که مردم را آگاه کنند تا از صید غیرمجاز خودداری کنند.»

فصل صید که تمام می‌شود،‌ صیادان برمی‌گردند سر زمین‌های کشاورزی‌شان و زمین تعاونی را هم مزایده‌ای واگذار می‌کنند به مهمان‌پذیرها. در تمام تابستان،‌ فاضلاب شهری، صنعتی و کشاورزی همچنان به دریا می‌ریزد و ماهی‌ها هر روز کمتر و کمتر می‌شوند.

گزارش : فاطمه کریمخان

منبع : ایسنا