نه از باران خبری است نه از حقابه

محیط زیست > فجایع - اسدالله افلاکی:
«امیر سیستان مرا سوار بر کشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد و به من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بود که می‌بینی.» این گفته تیمورلنگ درباره دریاچه هامون است که در تاریخ ثبت شده؛

همچنان‌که مولف حدودالعالم درباره هامون نوشته است: «دریای زره به سیستان است که گرد آن سی فرسنگ است، اندر پهنای او هشت فرسنگ و گاه آب این دریا چندان بود که از رودی خیزد که از کرمان بگذرد و به دریای اعظم ریزد.» اکنون مدت‌هاست هامون به بیابانی خشک تبدیل شده است و برخی مردمان حاشیه این دریاچه که شمارشان 240هزارنفر برآورد می‌شود تن به مهاجرت ناگزیر داده‌اند. وقتی هامون خشک باشد نه علوفه‌ای برای دام وجود دارد نه ماهی‌ای برای صید و نه نیزاری تا حاشیه‌نشینان بنا به سنت چند صدساله، صنایع دستی تولید کنند.

دریاچه هامون با 400هزار هکتار وسعت در انتظار حقابه‌ای است که افغان‌ها مدت‌هاست با ساخت 2سد کجکی و کمال خان روی رودخانه هیرمند، مانع ورود آن به این زیست‌بوم حیات‌بخش شده‌اند. ظاهرا تلاش‌های دیپلماتیک به جایی نرسیده و افغان‌ها به قراردادی که پیش از انقلاب با ایران امضا کرده‌اند متعهد نیستند؛ قراردادی که براساس آن موظفند سالانه 820میلیون مترمکعب آب روانه هامون کنند. کم‌آبی از سال76 دامن هامون را گرفته و اکنون 6سال است که آبی به هامون نرسیده. وقتی آب نباشد هامون به بیابان تبدیل می‌شود. خشک شدن هامون در خوشبینانه‌ترین حالت، سالانه 600میلیاردتومان خسارت برجای می‌گذارد. این رقمی است که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست هم برآن صحه گذاشته است. مردمانی که زندگی و معیشت‌شان با نشاط هامون گره خورده، اکنون در حسرت روزگاران پیشین ناگزیر برای امرار معاش جلای دیار کرده‌اند و در رویاهایشان، پرآبی هامون را به انتظار نشسته‌اند. مدیر کل منابع طبیعی استان سیستان و بلوچستان می‌گوید: تا پیش از خشک شدن هامون کانون‌های بحران بیابانی سیستان 50هزار هکتاربود اما اکنون تا 600هزار هکتار افزایش یافته است.

سیستان و بلوچستان پهناورترین استان کشور است. مهندس یاری، مدیرکل منابع طبیعی استان، می‌گوید: 30درصد مساحت استان را اراضی بیابانی تشکیل می‌دهد. متوسط بارندگی در استان 100 تا 110میلی‌متر است اما در این استان تبخیر بسیار زیاد است. 27کانون بحران فرسایش بادی در استان شناسایی شده و اکنون بیش از یک‌میلیون هکتار اراضی بیابانی استان متأثر از فعالیت‌های شن است.

در این میان، خشک شدن هامون نیز بر مشکلات استان افزوده است. یاری می‌افزاید: اکنون دریاچه هامون که در بخش سیستان واقع شده، کاملا خشک و به منبع ریزگرد تبدیل شده است. تا پیش از خشک شدن هامون، در سیستان3کانون بحران گردوغبار به مساحت 50هزار هکتار وجود داشت اما با خشک شدن هامون این سطح به 600هزار هکتار افزایش یافته که خود یک کانون بحران بسیار حساس محسوب می‌شود.

مدیرکل منابع طبیعی استان با اشاره به اینکه هامون با خشکسالی به کانون بحران تبدیل می‌شود، تصریح می‌کند: زمانی که دریاچه هامون آب دارد به‌عنوان یک اکوسیستم بسیار عالی عمل می‌کند اما در اثر خشکسالی این تالاب بین‌المللی زیبا به کانون شن و گردوغبار تبدیل می‌شود که به علت وزش بادهای موسمی(بادهای 120روزه) که گاه سرعت آن به بیش از 100کیلومتر می‌رسد شرایط بسیار سخت و نامطلوبی از لحاظ زیست‌محیطی در منطقه ایجاد می‌کند.

یاری با اشاره به اینکه منشأ ریزگردها فقط به هامون محدود نمی‌شود بلکه بخشی از ریزگردها از کشورهای همسایه نشات می‌گیرد، می‌گوید: ریزگرد‌ها در زمان خشکسالی بیش از سال‌های دیگر خود را نشان می‌دهند و شرایط زیستی را دشوار می‌کنند.

رابطه مستقیم معیشت بومیان با هامون

وی در خصوص نقش هامون در تأمین معیشت مردم منطقه خاطر نشان می‌سازد: وقتی هامون شرایط عادی داشته باشد شمار قابل توجهی از مردم منطقه از طریق صید آبزیان امرار معاش می‌کنند؛ به‌طوری که محصولات شیلاتی در سال‌های پر‌آّبی هامون به 12هزار تن در سال می‌رسد. علاوه براین، هزاران هکتار نیزار اطراف هامون، منبع عظیمی برای تولید علوفه دام محسوب می‌شود. هر هکتار نیزار 6 تا 7تن علوفه خشک تولید می‌کند که در واقع منبع اصلی علوفه دام هزاران خانوار دامداری است که در حاشیه دریاچه زندگی می‌کنند. گذشته ازاین، این تالاب میزبان 400هزار پرنده مهاجری است که در فصل کوچ از اقصی نقاط جهان به این زیست‌بوم آبی مهاجرت می‌کنند.

یاری در پایان به مشکلات موجود در حوزه مدیریتش اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود وسعت زیاد بیابان، ما برای مهار بیابان با تنگناهای مالی و اعتباری مواجهیم؛ این درحالی است که شرایط سخت محیطی و خشکسالی‌های پی در پی بر مشکلات موجود دامن زده است. البته در سال90 بیش از 50میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی و ملی و تبصره‌ها صرف عملیات مهار بیابان شده که نهال‌کاری 4هزار هکتار و آبیاری نهال‌کاری‌های سنوات قبل و حفاظت از اراضی بیابانی از کارهای شاخصی است که با اعتبارات تأمین شده به انجام رسیده است.

در عین حال مدیرکل منابع طبیعی استان سیستان و بلوچستان تصریح می‌کند: با توجه به شرایط دشوار زیستی در سیستان و بلوچستان و خشکسالی‌های پی در پی انتظار می‌رود مسئولان بیش از گذشته به این استان توجه کرده و با تخصیص اعتبار، مسئولان منابع طبیعی را در اجرای طرح‌های مهار بیابان و مقابله با گرد‌وغبار یاری کنند.

از نگاه کارشناس مسئول تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست

مهندس مسعود باقرزاده‌کریمی، کارشناس مسئول تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، می‌گوید: حیات هامون به‌طور کامل وابسته به آب هیرمند است. بر اساس قراردادی که قبل از انقلاب بین ایران و افغانستان منعقد شده، سهم ایران از آب این رودخانه در شرایط نرمال، سالانه 820میلیون مترمکعب است. از آنجایی که در سال‌های گذشته افغان‌ها به‌دلیل بی‌ثباتی سیاسی، روی منابع آبی احاطه‌ای نداشتند معمولا بیش از میزان یاد شده آب وارد ایران می‌شد و گاه این میزان به 2میلیارد مترمکعب در سال هم می‌رسید اما بعدها این روند دگرگون و حقابه هامون با مشکل مواجه شد.وی از توسعه منابع آب و کشاورزی در حوزه هیرمند و خشکسالی در منطقه به‌عنوان مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر حقابه هامون یاد می‌کند اما
در عین حال نفوذ آمریکایی‌ها در افغانستان را عاملی مؤثر در جلوگیری از ورود حقابه هامون می‌داند و می‌افزاید: به احتمال قریب به یقین آمریکایی‌ها با نفوذی که در افغانستان دارند مانع از رها‌سازی‌ حقابه هامون شده‌اند