بازگشايي پرونده اتصال «خزر» به «خليج فارس»

مدير عامل شرکت مديريت منابع آب ايران: اتصال درياي خزر و خليج فارس همچنان در حد يک پيشنهاد است

«اتصال آب هاي نيلگون خليج فارس و درياي عمان به درياي خزر»، روياي ديرينه ايرانيان است که سال هاي سال است مطرح بوده ولي هنوز به سرانجام نرسيده است. طرحي که با توجه به اوضاع و احوال کم آبي و بحران جدي در بخش هاي مرکزي ايران، بايد بازخواني و در صورت امکان عملياتي شود.

طرح عظيم ساختن آبراه سراسري ايران طرحي است که بر مبناي آن، درياي خزر به خليج فارس متصل مي شود. اين پروژه پس از مطالعه فراوان و بررسي هاي همه جانبه و پس از رايزني و همکاري با گروهي از استادان و متخصصان ايراني و غيرايراني در رشته هاي اقتصاد، زمين شناسي، آب شناسي، مهندسي راه و ساختمان، نفت، معادن، جامعه شناسي، محيط زيست، کامپيوتر، ارتباطات و امور مالي و حقوق بين الملل بر روي کاغذ آمد.طرح احداث کانال اتصال درياي خزر به خليج فارس از سال هاي دهه ۳۰ شمسي مطرح بوده است. حتي دولت شوروي به دليل وابستگي به مسير طولاني دريايي از تنگه هاي بسفر و داردانل و کانال سوئز که تحت کنترل ترکيه و مصر از متحدان آمريکا بود، براي تماس دريايي با چين و هند به ساخت اين طرح علاقه مند بود.برخي از کارشناسان ايراني نيز طرح هايي براي ساخت اين کانال از مسيرهاي مختلف ارائه کرده اند.

ساخت کانالي بن بست از درياي خزر به کوير لوت (کانال لوت) نيز مطرح شده است. هم چنين برخي کارشناسان از طرح متصل کردن درياي خزر به درياچه اروميه دفاع مي کنند.

طرح احداث آبراه سراسري ايران گرچه تاکنون رسما مطرح نشده است، ولي موافقان و مخالفاني دارد. موافقان به درآمدهاي سرشار ناشي از انتقال نفت، گاز، محصولات پتروشيمي و ساير کالاها از آسياي ميانه به خليج فارس، تغيير و بهبود آب و هواي ايران بر اثر ريزش هاي ناشي از تبخير آب کانال و جلوگيري از ادامه روند کويري شدن ايران، کاهش شديد هزينه هاي ناشي از حمل و نقل داخلي کالا، گسترش شيلات در حاشيه کانال و قابل استفاده کردن بخش هاي عظيمي از زمين هاي کويري ايران اشاره مي کنند.

مخالفان نيز به غيرعملي بودن اين طرح با توجه به اختلاف سطح آب درياي خزر نسبت به آب هاي آزاد، احتمال زير آب رفتن زمين هاي شمال کشور، مشکلات عبور از رشته کوه هاي البرز، بار مالي زياد و... اشاره مي کنند اما پروژه آبراه سراسري ايران (ايران رود) طرحي است که توسط «دکتر بديع بديع الزماني» با همکاري گروهي از استادان و متخصصان ايراني، در شهريور ۱۳۷۹ تهيه و تنظيم شده است.

به اعتقاد اين گروه براي از ميان بردن مشکلات عظيم اقتصادي، بايد به چاره جويي هاي خارق العاده دست زد. طرح عظيم ساختن آبراه سراسري ايران «ايران رود» بر اين اصل استوار است. پروژه ايران رود که پس از مطالعه فراوان و بررسي هاي همه جانبه ارائه شده، برنامه اي است بنيادين که پس از رايزني و همکاري با گروهي از استادان و متخصصان ايراني و غيرايراني در رشته هاي اقتصاد، زمين شناسي، آب شناسي، مهندسي راه و ساختمان، نفت، معادن، جامعه شناسي، محيط زيست، کامپيوتر، ارتباطات و امور مالي و حقوق بين الملل بر روي کاغذ آورده مي شود تا به خواست خداوند و همت ايرانيان برون مرزي و درون مرزي به تحقق بپيوندد.

دکتر «بديع بديع الزماني» در گزارش فني و توجيهي اين طرح اعلام مي کند: طرح ايران رود اين قابليت را دارد که نزديک به دو ميليون نفر را به اشتغال وا دارد، موجب فراهم آوردن آب شيرين در مناطق خشک خاوري ايران شود، مبارزه با خشکسالي را بنيان نهد، نيرو و ارزش ژئوپلتيکي ايران را در گيتي چندين برابر سازد، آباداني گسترده به وجود آورد، براي هميشه چهره ارتباطات و حمل و نقل در ايران را دگرگون سازد و موجب جلب سرمايه و ممر درآمد بي وقفه براي کشور شود. تا زماني که ابر و باد و مه و خورشيد و فلک در کارند، مورد بهره وري نسل هاي آينده ايران قرار گيرد. پس از اجراي اين طرح و در مراحل بعدي، در صورت نياز مي توان با کشيدن آبراه هاي باريک تر و ارتباط آن ها با شهرهاي کرمان، يزد، کاشان و قم، يک شبکه بزرگ در قلب کشور به وجود آورد و نسل هاي آينده را از نتايج بي سابقه آن بهره مند کرد.

دو مسير جداگانه

در اين گزارش مسير ايران رود بر پايه بررسي هاي جغرافيايي و زمين شناسي دو مسير براي آبراه پيشنهاد شده است.

شروع مسير اول از خليج کوچک واقع در باختر خليج چابهار به سوي شمال آغاز مي شود و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کوير لوت را پشت سر مي گذارد، از کنار کوير نمک و شهر طبس به سوي شمال عبور مي کند، در حوالي يک صد و سي کيلومتري خاور شاهرود به سوي شمال باختري متمايل مي شود و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در درياي خزر مي رسد.مسير دوم از ناحيه ميان چابهار و بندر جاسک آغاز مي شود و پس از گذر از کنار شهر بم هم چون مسير شماره يک تا طبس مي رود و آن گاه به سوي شمال باختري مي رود. به فاصله پنجاه کيلومتري جنوب باختري از شهر سمنان مي گذرد و در فاصله يکصدکيلومتري خاور تهران از ميان رشته کوه البرز به شهر ساري مي رسد و با گردش به سوي خاور به بندر ترکمن خاتمه مي يابد. درازاي آبراه بين ۱۴۶۵ کيلومتر (۹۱۰ مايل) و ۱۶۰۰ کيلومتر (۱۰۰۰ مايل) برآورد شده است.بدين ترتيب در بيشتر مسير بايد کانالي به ژرفاي ۵۰۰ متر کنده شود. از آن جا که سطح درياي خزر نزديک به ۲۹ متر از سطح درياي آزاد پايين تر است، در بخش کوچکي از مسير در شمال ايران از الگوي کانال «پاناما» استفاده شده است و تالبچه هايي ساخته خواهد شد که از سرازير شدن آب درياي آزاد به درياي مازندران جلوگيري به عمل آيد.

در همين ناحيه مي توان با نصب توربين برق، سراسر آبراه را تأمين کرد.پهناي آبراه در پايين ۲۵۰متر و در سطح زمين ۱۰۰۰ متر پيش بيني مي شود تا بتواند در آينده دور نيز رفت و آمد دو سويه کشتي هاي بزرگ از جمله نفت کش ها را امکان پذير کند.در مسير ميان بم و طبس ايجاد يک بندر مدرن و آزاد تجاري پيش بيني شده است تا دل کوير را به صورت يک قطب بازرگاني درآورد و شکوفايي اقتصادي را به کرمان، يزد، طبس و از آن جا به سراسر کشور به ارمغان آورد.سابقه تاريخي انجام طرح هاي عظيم مشابه: ديوارچين، کانال سوئز و کانال پاناما در دنيا وجود دارد.

امتيازات طرح ايران رود

فراهم آوردن نزديک به ۲ ميليون شغل در ايران- توليد و دستيابي به آب آشاميدني، فراهم آوردن راه هاي آبرساني و مبارزه با خشکسالي- چندين برابر ساختن نيرو و ارزش ژئوپلتيکي ايران در گيتي و کاهش نفوذ بيگانه در منطقه- بهبود بخشيدن محيط زيست و وضع آب و هوا در بخش خشک و کويري خاور ايران- ايجاد آباداني در محروم ترين نقاط خاوري ايران و پديد آوردن امنيت و کمک به مبارزه عليه قاچاق مواد مخدر در شرق ايران- ايجاد درآمد ابدي براي ايران، خنثي يا کم اهميت کردن طرح انتقال نفت و گاز از زير درياي خزر که عليه منافع ملي ايران است. پديد آوردن همکاري و همبستگي بي سابقه ميان ايرانيان برون مرزي و درون مرزي و بازگرداندن سرمايه و انديشه و مغز به کشور- پديد آوردن بندر آزاد در ميانه ايران و شکوفايي بازرگاني، گسترش چشمگير دريانوردي و صنعت کشتي سازي، ايجاد دو درياچه و پرورش ماهي و ساير جانداران دريايي.

هزينه طرح و راه هاي تأمين بودجه

بر اساس نخستين بررسي ها هزينه انجام اين پروژه در سال ۱۳۷۹ معادل ده ميليارد دلار برآورد شده است. در اين طرح کارشناسي براي تأمين اين مبلغ راه هاي زير پيشنهاد شده است: اختصاص اعتبار فوري 2.5درصد از درآمد نفت براي آغاز کار- تعهد مشروط ايرانيان برون مرزي تا يک ميليارد دلار- انتشار قرضه ملي- سرمايه گذاري شرکت هاي خارجي بر اساس بيع متقابل- سرمايه گذاري شرکت هاي خارجي بر اساس دريافت امتيازات گوناگون از قبيل شراکت در ماهيگيري، کشتيراني، حق ترانزيت، اداره بندر آزاد و غيره- اخذ وام از بانک جهاني- کمک بلاعوض از کشورهاي اروپايي در ازاي مبارزه با قاچاق مواد مخدر- کمک بلاعوض از سازمان ملل متحد در برابر مبارزه اساسي با قاچاق مواد مخدر.

ورود مجلس

موضوع انتقال آب خزر به کوير مرکزي ايران يک بار در اوايل دهه ۸۰ هم رسانه اي شد.

در پي خشکسالي و بروز مشکلات متعدد در جنوب خراسان دکتر «آزادي آزادمنش» نماينده مردم گناباد در مجلس شوراي اسلامي دوره ششم، در نطق پيش از دستور خود در 1381.8.5 طي سخناني با تاکيد بر استفاده از توانمندي هاي آب، خاک، خورشيد و سرمايه يا عوامل طبيعي و انساني براي خودکفايي در کشوراعلام کرد: همان طور که نفت و گاز را از طريق لوله به صدها کيلومتر دورتر منتقل مي کنيم، با کار کارشناسي و برنامه ريزي مشترک وزارت نفت و کشاورزي، آب درياچه خزر (قبل از آن که همسايگان با تقسيم ناعادلانه و ديپلماسي دست مارا کوتاه تر کنند) به کويري مرکزي که زمين و آفتاب پرتوان براي شيرين کردن آب دارد منتقل شود.

به گفته وي در آن صورت صدها کانال پرورش آبزيان و کشاورزي پربار و اشتغال زايي ميليوني که نتيجه آن خودکفايي، درآمدزايي و تقويت سفره هاي زيرزميني و تغييرات آب وهوايي کشور، خصوصا در استان هاي حاشيه کويرچون اصفهان، کرمان، خراسان، سمنان و يزد خواهد بود. وي تصريح مي کند: ديگران در صحراي قره قوم و شمال آفريقا از اين طريق به نتايج ارزنده اي رسيده اند، چرا ما نتوانيم؟!

سرنوشت طرح هاي پيشنهادي

دکتر «پرويز کردواني» صاحب نظر و مدرس دانشگاه درباره سرنوشت طرح هاي پيشنهادي درباره اتصال خزر به عمان و خليج فارس مي گويد: اولين طرح در اين کشور ارائه شد در اين طرح پيشنهاد شده بود که بين درياي خزر وخليج فارس، درياچه هايي احداث و از اين طريق آب دو دريا به هم متصل شود. دراين ارتباط ما ۳ نقطه پست در ايران داريم که چاله جازموريان، بيابان لوت و دشت کوير است و اگر آب را از خليج فارس به داخل اين ۳ نقطه گود پمپاژ کنيم تبخير آن ها موجب بارندگي مي شود و مطابق پيش بيني ها آن قدر بارندگي مي شود که با کشتي مي توانيم راه بين اين دو دريارا طي کنيم.

«کردواني» مي افزايد: يک طرح هم بعد از پيروزي انقلاب ارائه شد که در آن، به احداث کانال در کشور چين اشاره شده بود اگر در ايران هم با شکافتن کوه البرز به شکل يک ذوزنقه اقدام کنيم، راه را براي انتقال آب به کوير و اتصال درياهاي آزاد فراهم کرده ايم. وي مي گويد: همان سال ها شنيدم که اين طرح تصويب و بودجه اي هم برايش گذاشته شده است و حتي مدتي هم روي آن کار شد ولي در عمل نتيجه اي حاصل نشد.اين صاحب نظر مي گويد: در دولت آقاي هاشمي رفسنجاني هم ايجاد کانالي براي کشتي راني بين درياي خزر و خليج فارس مطرح شد. براساس اين طرح کانالي از گرگان به جاجرم و از آن جا به شرق بندرعباس و بندر ميناب وصل مي شد.

در دولت آقاي خاتمي هم طرح «ايران رود» که توسط تحصيل کرده هاي ايراني مقيم آمريکا تهيه شده بود، به وي ارائه شد. وقتي اين طرح براي اعلام نظر به من ارائه شد بند بند آن را با دلايل علمي رو کردم و گفتم اين طرح قابل اجرا نيست. اولا ايجاد اين کانال اصلا عملي نيست چون بين اين دو دريا، اختلاف ارتفاع زياد وجود دارد و کشتي ها بايد يک هزار و ۷۰متر از کوه البرز بالا روند.

کارشناسان ديگري هم بنا به دلايل مختلف طرح «ايران رود» را اجراناشدني اعلام کردند و متوليان را از عملياتي کردن آن برحذر داشتند و تاکنون دولت ها نه تنها به سراغ مطالعات تکميلي و به روز کردن آن ها نرفته بلکه فکر و بحث درباره آن را هم فراموش کرده اند.

طرح هاي روي کاغذ

«محمد کريم عابدي» عضو فراکسيون آب مجلس شوراي اسلامي نيز به ما مي گويد: براي تامين آب موردنياز کشور، به ويژه آب شرب و کشاورزي، چاره اي جز برنامه ريزي و اقدام عملي نداريم زيرا احداث کانال «ايران رود» که طرح دانشمندان ايراني است و بندر چابهار را به بندر گز متصل مي کند، هنوز قابليت اجرا ندارد.

نماينده مردم فردوس، طبس، سرايان و بشرويه با اشاره به اين که کانال «ايران رود» آب درياي عمان را به کوير مرکزي ايران منتقل مي کند، از تداوم فعاليت هاي کارشناسي خبر مي دهد و مي افزايد: طرح مذکور يک برنامه آبرساني محدود به شمار نمي آيد بلکه يک پروژه آباداني بسيار گسترده و فراگير است. ضمن اين که بسياري از مشکلات ناشي از کم آبي و خشکسالي چند سال اخير کوير مرکزي ايران را برطرف مي کند. از طرفي نيز براي تغيير اکوسيستم، تبخيرآب و افزايش بارش ها در کوير مرکزي ، انتقال کالا و ايجاد بنادر تجاري، پرورش ماهي و ميگو و اشتغال زايي نيز موثر است.

عضو کميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس با تاکيد بر اهميت امنيتي و اجتماعي احداث کانال «ايران رود» مي افزايد: اين طرح آبرساني و کانال کشتي راني که مطالعات آن از ۳ دهه قبل انجام شده است از مسير خليج کوچک واقع در باختر بندر چابهار به سوي شمال آغاز مي شود. پس از گذشتن از کنار شهر بم، از کوير لوت هم مي گذرد و با عبور از کنار کويرنمک و شهر طبس به سوي شمال عبور مي کند. سپس به شاهرود و از آن جا به بندرگز در درياي خزر متصل مي شود. به گفته وي در دولت سازندگي هم مشاوراني در زمينه اين طرح کار کردند و اخيرا هم اسناد و اطلاعات دبيرخانه اين طرح مورد مطالعه قرار گرفته است.

«عابدي» درباره تکليف طرح «ايران رود» مي گويد: هنوز اين بحث به مرحله طرح و مصوبه دولت يا مجلس نرسيده است و با توجه به اولويت هاي ديگر، حق تقدم نيز ندارد.

تاييد مرکز پژوهش هاي مجلس

در آذرماه سال ۸۴ دفتر مطالعات زيربنايي مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي در گزارشي اعلام کرد: احداث آبراه کشتيراني خليج فارس- درياي خزر با رو ش هاي متداول عبور از ارتفاع، به لحاظ فني قابل تحقق است و با استفاده از دانش مهندسي فعلي کشور و با بهره مندي از تجارب کشورهاي پيشگام، انجام مطالعات مراحل بعدي با محوريت کارشناسان ايراني امکان پذير خواهد بود.

مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي با بررسي گزينه هاي مختلف، ديدگاه کارشناسي خود را درباره امکان پذيري اتصال آب هاي شمال و جنوب کشور اعلام کرد و با تهيه گزارشي تحت عنوان «بررسي امکان پذيري اتصال آب هاي شمال و جنوب» خاطرنشان ساخت طرح مطالعات امکان پذيري آبراه خليج فارس-درياي خزر في نفسه اقدام جسورانه اي است که به طور طبيعي موافقان و مخالفان خود را خواهد داشت. زيرا در نگاه اول بسيار بلندپروازانه و به همان اندازه وسوسه انگيز است.

مرکز پژوهش ها سپس با بررسي پيشنهادات شرکت Dutemp و بديع الزماني،به مقايسه ضمني اين دو پيشنهاد با مطالعات قبلي پرداخت که توسط کارشناسان داخل کشور در چارچوب طرح عظيم مطالعات و امکان پذيري مقدماتي طرح «آبراه خليج فارس-درياي خزر» انجام شده است اين مرکز تصريح کرد: توصيه اصلي مطالعه صورت گرفته، قابل توجيه بودن تکميل مطالعات امکان پذيري و انجام مطالعات مرحله شناخت است. دفتر مطالعات زيربنايي مرکز پژوهش ها در گزارش خود متذکر شد احداث آبراه کشتيراني خليج فارس- درياي خزر با روش هاي متداول عبور از ارتفاع، به لحاظ فني قابل تحقق بوده است و با استفاده از دانش مهندسي فعلي کشور و با بهره مندي از تجارب کشورهاي پيشگام، انجام مطالعات مراحل بعدي با محوريت کارشناسان ايراني امکان پذير خواهد بود. به همين سبب اين پرسش که آيا مطالعات در اين زمينه بايد ادامه يابد يا خير، پاسخ مثبت دارد.

مرکز پژوهش ها سرانجام در نتيجه گيري گزارش خود اذعان کرده است احداث يک آبراه کشتيراني مرکزي در ايران از لحاظ فني امکان پذير و از لحاظ اقتصادي قابل تعمق و مورد اجماع کارشناسان داخلي و خارجي است. ولي مدير عامل شرکت مديريت منابع آب ايران به خراسان اعلام کرد: موارد مطرح شده داراي مطالعات لازم نيستند و در حد يک پيشنهاد مطرح مي باشند.

چکيده گزارش

ساليان زيادي است که بحث هايي درباره اتصال آب هاي درياي خزر و خليج فارس مطرح مي شود و هر از چندي خبرهايي در اين باره، در رسانه ها انعکاس مي يابد. سال هايي که بحران کم آبي و خشکسالي در کشور به مرز هشدار و خطر مي رسد، نظرها معطوف اجراي اين طرح عظيم مي شود و با يک يا دو بار بارش باران و شائبه ترسالي، همه چيز به فراموشي سپرده مي شود.اگرچه تاکنون طرح هاي مختلفي درباره انتقال آب به مناطق کويري ايران مطرح و مطالعاتي نيز از سوي کارشناسان انجام يا در حال انجام است ولي صاحب نظران اساسي ترين راهکار را ساختن آبراه سراسري ايران «ايران رود» مي دانند که با اجراي آن، درياي خزر به خليج فارس متصل مي شود. جزئيات اين طرح مطالعاتي که توسط جمعي ۱۳۰ نفره از مهندسان و متخصصان داخلي و خارجي تهيه شده است، در کنار بايدها و نبايدهاي آن در اين گزارش انعکاس يافته است.