روز جهاني تالاب‌ها و حال ناخوش تالاب‌هاي ايراني

صدرا محقق در شرق نوشت:
به حالا نگاه نكنيد كه طرفداران ايراني محيط‌زيست به دليل هزار و يك مشکل زيست‌محيطي دادشان درآمده است، 41 سال پيش اولين قرارداد بين‌المللي جهان در حوزه محيط‌زيست در شهر رامسر و در نزديكي تالاب زيباي اين شهر به تصويب رسيد. اين قرارداد در روز دوم فوريه برابر با 13 بهمن در اولين روز برگزاري يك اجلاس جهاني شكل گرفت و از همين‌رو اين تاريخ روز جهاني تالاب‌ها نام گرفت.

نتيجه كار، كنوانسيوني بود براي محافظت از تالاب‌هايي با ارزش و اهميت بين‌المللي كه زيستگاه پرندگان آبي است. شركت‌كنندگان در اجلاس با توافق اكثريت مطلق نام آن را كنوانسيون رامسر گذاشتند. در اين اجلاس، سندي تنظيم شد كه به دولت‌ها پيشنهاد‌هايي را در جهت حفظ تالاب‌هاي با اهميت مي‌داد. دستورالعمل‌هاي كنوانسيون رامسر در سال 1975 جنبه قانوني يافت و هم اكنون 160 كشور عضو رسمي دارد و يك‌هزار و 994 تالاب با اهميت بين‌المللي با مجموع مساحت 191 ميليون و 860 هزار و 656 هكتار را در سطح جهان به ثبت رسانده است. در همين حال آن دسته از تالاب‌هاي ثبت‌شده كه به علت شرايطي مثل بهره‌برداري نادرست، جنگ، فجايع زيست‌محيطي، خشكسالي و... در معرض خطر قرار مي‌گيرند را به فهرست ديگري وارد مي‌كنند كه به «فهرست مونترو» معروف است.

در فهرست مونترو، اسامي تالاب‌هايي كه در معرض خطر هستند نوشته مي‌شود و دفتر كنوانسيون رامسر از دولت‌هاي عضو مي‌خواهد با كمك‌هاي علمي و مالي به كشور صاحب تالاب كمك كنند تا از مرگ تالاب جلوگيري شود. انتخاب يك تالاب براي ثبت در سايت رامسر شرايط خاصي دارد. تالاب بايد از نظر اكولوژي، جانورشناسي، گياه‌شناسي، هيدرولوژيكي و... موقعيت خاصي داشته باشد مثلا بايد نماينده يك اكوسيستم نادر و خارق‌العاده يا اينكه داراي ارزش ويژه براي بقاي تنوع زيستي يك منطقه باشد.

در اين ميان وسعت تالاب اهميت چنداني در ثبت براي فهرست رامسر ندارد. در اين فهرست بيشترين تالاب‌هاي ثبت‌شده به ترتيب متعلق به انگليس، مكزيك و استرالياست. در حالي كه ارزش اكولوژيك تالاب‌ها 10 برابر جنگل‌ها و 200 برابر زمين‌هاي زراعي است، تالاب‌هاي 27 كشور در قالب 48 سايت تالابي در فهرست مونترو كنوانسيون رامسر (فهرست قرمز) قرار گرفته‌اند كه به ترتيب يونان با هفت تالاب، ايران شش تالاب، جمهوري چك چهار تالاب، بيشترين مونترو تالاب‌ها را دارند. همچنين نام 32 تالاب 20 كشور جهان نيز به دليل بهبود شرايط اكولوژيكي تالاب‌هايشان از اين فهرست خارج شده است.

آنگونه كه حبيب‌الله نجاري، كارشناس تالاب‌ها و نويسنده كتاب تالاب گاوخوني مي‌گويد: «تالاب‌ها، شش درصد سطح كره زمين را فراگرفته‌اند و مساحت آنها در مجموع بالغ بر 885 ميليون هكتار است كه حدود 75 ميليون هكتار از آنها در كنوانسيون رامسر ثبت شده و سهم ايران از جمع كل تالاب‌ها 250 تالاب‌ با مساحتي در حدود 5/2 ميليون هكتار است. از لحاظ مساحت بيش از نيمي از آنها (4/1 ميليون هكتار) در كنوانسيون رامسر تحت 24 عنوان تالاب‌ به ثبت رسيده و به عنوان تالاب‌هاي مهم بين‌المللي شناخته مي‌شوند.

اگرچه از لحاظ مساحت تنها مقدار ناچيزي از تالاب‌هاي جهان (3/0 درصد) در ايران واقع شده، اما به دليل شرايط خاص اقليمي و موقعيت جغرافيايي هر يك از تالاب‌هاي ايران داراي ويژگي‌هاي منحصر به فردي است كه شايد نظير آن را كمتر جايي از جهان بتوان مشاهده كرد.» وي مي‌افزايد: «تالاب‌هاي ايران محل زيست بيش از 140 گونه پرنده مهاجر و بومي است كه 30 درصد از پرندگان ايران را تشكيل مي‌دهد. اين امر به دليل دارا بودن مواد غذايي فراوان، امنيت، پناهگاه و شرايط آب و هوايي مناسب است كه سبب شده 63 گونه پرنده در تالاب‌هاي ايران جوجه‌آوري كنند و 77 گونه پرنده فصل زمستان و پاييز را در آنجا سپري كنند.

در حال حاضر حدود يك تا دو ميليون پرنده آبزي و كنار آبزي در تالاب‌هاي ايران زمستان‌گذراني مي‌كنند. همچنين 20 گونه پرنده در خطر انقراضي كه در ايران زندگي مي‌كنند، شش‌گونه آبزي بوده و در تالاب‌هاي ايران به سر مي‌برند. مطالعات گوناگوني كه روي تالاب‌هاي ايران انجام شده بيشتر به صورت پراكنده و ناقص است.

حالا در چهل‌و‌يكمين سالگرد امضاي اين كنوانسيون همچنان شش سايت تالابي ايران در فهرست تالاب‌هاي داراي تغييرات شديد اكولوژيك يا «فهرست قرمز» كنوانسيون رامسر قرار دارند و ايران پيشنهاد افزوده شدن يك سايت تالابي جديد را نيز به فهرست تالاب‌هاي بين‌المللي جهان ارايه كرده است. طبق تقسيم‌بندي كنوانسيون رامسر 42 تيپ تالاب در سه دسته اصلي «تالاب‌هاي ساحلي ـ دريايي»، «تالاب‌هاي داخل خشكي» و «تالاب‌هاي مصنوعي» در جهان وجود دارد و در ايران بيش از 84 تالاب با اهميت بين‌المللي شناسايي شده است كه از بين آنها تاكنون 24 رامسر سايت با مساحت يك ميليون و 486 هزار و 438 هكتار در كنوانسيون رامسر ثبت شده‌اند.

اين در حالي است كه به گفته كارشناسان تغييرات كاربري اراضي تالابي، عدم رعايت حقابه طبيعي محيط‌هاي طبيعي از سوي مجريان مختلف طرح‌هاي آبي، عدم ملاحظات زيست‌محيطي در پروژه عمراني، ورود آلاينده‌هاي مختلف بيولوژيكي، شيميايي و فيزيكي به محيط‌هاي تالابي، شكار و صيد غيرمجاز بي‌رويه و قاچاق، خشكسالي‌هاي پي‌درپي كه قطعا بخشي از آن به دلايل تغييرات اقليم در سطح جهاني تاثير مي‌گذارد و بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آبي زيرزميني در اطراف تالاب‌ها و نجات تالاب‌هايي مانند اروميه، نيازمند عزمي جدي در تمامي بخش‌هاست.

در همين حال دكتر فاضل، معاون محيط طبيعي و تنوع زيستي سازمان حفاظت محيط‌زيست به «ايسنا» گفته است: تمامي محيط‌هاي رودخانه‌اي‌، درياچه‌ها، كرانه‌هاي ساحلي، جنگل‌هاي حرا، لجنزارها، تپه‌هاي مرجاني و محدوده‌هايي از سواحل درياها و درياچه‌ها كه عمق آنها در پايين‌ترين حد جزر بيش از شش متر نباشد، در زمره تالاب‌هاي طبيعي قرار مي‌گيرد. همچنين محيط‌هاي آبي ساخته بشر نيز نظير حوضچه‌هاي پرورش ماهي و ديگر سدها، كانال‌هاي آب و غيره نيز در زمره تالاب‌ها قرار مي‌گيرند. وي با اشاره به اينكه ايران بايد در قبال اين كنوانسيون پاسخگو باشد، افزود: اضافه كردن تالاب جديد به اين فهرست نيازمند پذيرش مسووليت جديد است.

معاون محيط طبيعي و تنوع زيستي سازمان حفاظت محيط‌زيست با اشاره به اينكه شش سايت تالابي بين‌المللي ثبت‌شده كشورمان در كنوانسيون رامسر در معرض تهديد و تغييرات شديد اكولوژيكي قرار دارند افزود: از 22 تالاب ثبت شده ايران در كنوانسيون رامسر، تالاب‌هاي «شورگل، يادگارلو و درگه سنگي»، «مجموعه تالاب انزلي»، «شادگان، خورالاميه و خورموسي»، «نيريز و كميجان»، «انتهاي جنوبي هامون پوزك» و «هامون صابري و هامون هيرمند»، شش سايت تالابي هستند كه در معرض تغييرات اكولوژيكي بوده و به همين دليل در فهرست «مونترو» رامسر قرار گرفته‌اند.

دلايل ورود به فهرست مونترو
شورگل، يادگارلو و درگه سنگي: اين تالاب‌ها به وسعت 2500هكتار در سال1990 به دليل احداث سازه‌هاي آبي و سد حسنلو (سد شورگل) كه موجب شده اين تالاب از آب شور به آب شيرين تبديل شود و ايجاد زهكش سد حسنلو كه باعث خشك شدن تالاب‌هاي «يادگارلو و درگه سنگي» شده است و همچنين برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني و راندمان پايين آبياري كشاورزي اين تالاب‌ها را به فهرست مونترو كنوانسيون رامسر وارد كرد.

مجموعه تالاب انزلي: مجموعه تالاب انزلي به وسعت 15 هزار هكتار در سال 1993 به دليل رسوبات ناشي از تخريب جنگل و مراتع بالادست كه موجب كاهش عمق تالاب از شش به دو متر طي 30 سال گذشته شده است. همچنين ورود پساب‌هاي شهري، صنعتي، كشاورزي و ورود گونه غيربومي آزولا از سوي وزارت جهاد كشاورزي، وارد فهرست مونترو شد.

تالاب‌هاي شادگان، خورالاميه و خورموسي: تالاب‌هاي شادگان، خورالاميه و خورموسي به وسعت 400 هزار هكتار در سال 1993 به دليل آلودگي‌هاي نفتي و زهكش‌هاي بسيار شور صنايع كشت و صنعت نيشكر جنوب به اين فهرست وارد شد.

نيريز و كميجان: اين تالاب به وسعت 108 هزار هكتار در سال 1990 به دليل خشك شدن تالاب و كمبود آب و بهره‌برداري از منابع آبي براي كشاورزي وارد فهرست مونترو شد.

تالاب‌هاي هامون: تالاب‌هاي انتهاي جنوبي هامون پوزك به وسعت 10 هزار هكتار و هامون صابري و هامون هيرمند به وسعت 50 هزار هر دو در سال 1990 به دليل ايجاد سازه‌هاي آبي در افغانستان، تخصيص آب براي مقاصد شرب و كشاورزي از سوي ايران و افغانستان و ورود ماهي غيربومي «آمور» از سوي شيلات كه نسل ني‌هاي منطقه را از بين برده در فهرست مونترو كنوانسيون رامسر قرار گرفته‌اند