توسعه شتابزده آذربایجان بحرانی جدی برای حیات خزر

وسعه شتابزده کشور آذربایجان و عطش این کشور برای بهره‌برداری اقتصادی از دریای خزر بدون رعایت ملاحظات زیست محیطی حیات خزر را به مخاطره انداخته است. این در حالی است که حرکت لکه‌های نفتی در این دریا از آذربایجان به سمت ایران نیز این بحران را تشدید کرده است

خبرنگار مهر، دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان و مهمترین منبع غذایی و اقتصادی کشورهای حاشیه آن، به دلیل رعایت نشدن بسیاری از اصول و البته کنوانسیونهای بین المللی، هم اکنون با بحران اکولوژیکی دست به گریبان است.

خزر بزرگترین دریاچه دنیاست یعنی به تنهایی نزدیک به 40 درصد مجموع مساحت دریاچه های جهان را شامل می شود و از "سوپریور" دومین دریاچه دنیا در آمریکا پنج برابر بزرگتر است و نیز از مجموع خلیج فارس و دریای عمان وسعت بیشتری دارد.

این دریا از نظر تاریخی یک مسیر ارتباطی و یک شبکه عظیم حمل و نقل که سرزمینهای و مناطق مختلف را به هم مرتبط ساخته و امکان تماس و مراوده میان جوامع گوناگون فراهم آورده است. همچنین این دریا یک ذخیره عظیم منابع مورد نیاز بشر، ذخایر پایان ناپذیر و تجدید شونده ماهی و غذاهای دریایی و منابع دست نخورده ثروت های معدنی است.

در جامعه جهانی نظریه جدیدی در حقوق بین الملل در مورد محیط زیست در حال شکل گیری است که مفهوم محیط زیست مشترک نام دارد و به طور کلی حاکی از این اصل است که کره زمین محیط زیست غیر قابل تفکیکی را تشکیل می دهد که تمامی عناصر آن با یکدیگر همبستگی دارند و بنابراین خسارت وارده به این محیط و مسئولیت دولت ها در این باره نباید منحصر و محدود به مرزهای ملی و قلمرو حاکمیت آنها باشد.

شتاب برخی از کشورهای ساحلی برای بهره برداری اقتصادی از خزر

پس از فروپاشی شوروی شتاب برخی از کشورهای ساحلی این دریا برای بهره برداری های اقتصادی به گونه ایست که طبق شواهد موجود در آینده ای نه چندان دور انواع موجودات دریایی و پرندگان مهاجر در معرض تهدید انقراض قرار خواهند گرفت ودریای خزر به دریایی مرده بدل خواهد شد.

در حال حاضرعوامل گوناگونی محیط زیست حوزه دریای خزر را هدف گرفته است که هریک از آنها می تواند به نحوی فرسایش ایجاد کند که در نهایت امکان بهره برداری از منابع دریا از همگان سلب شود و یا چنین کاری را پرهزینه جلوه دهد، برخی از این عوامل از یکدیگر ناشی و منتهی به مراحلی می شوند که در نهایت می تواند با هدف ها و منافع کشورهای واقع در این حوزه تداخل کرده و مانع از تحقق آنها شود.

متاسفانه پنج کشور خزری تاکنون کارنامه درخشانی راجع به مسائل مدیریت محیط زیست این دریا از خود نشان نداده اند.

پایبند نبودن آذربایجان به قوانین زیست محیطی خزر

اما کشورآذربایجان که یکی از کشور های در حال توسعه حوزه خزر است هیچگونه پایبندی حداقل در رابطه با مسائل عینی زیست محیطی از خود بروز نمی دهد در حقیقت آذربایجان آنچنان تشنه توسعه است که دریای خزر را فقط محلی برای چاه های نفت خود می بیند و کاری به مسائل دیگر ندارد.

با وجود اینکه طبیعت می تواند ازخود در برابر سطوح خاصی از آلودگی دفاع کند اما هنگامی که فعالیت انسان میزان آلودگی را افزایش می دهد و در عین حال مانع از فرآیندهای پاکسازی طبیعی می شود، فاجعه زیست محیطی آغاز می شود و از عهده خود طبیعت هم کاری بر نمی‌آید. متأسفانه طبیعت دریای خزر در حال حاضر چنین شرایطی دارد.

به هر حال در مورد منابع آلودگی دریای خزر 6 مورد از قبیل آلودگی ناشی ازمنابع مستقر در خشکی، آلودگی ناشی از حفاری در دریا، آلودگی ناشی از تخلیه مواد زائد و سمی، آلودگی ناشی از کشتی ها، آلودگی ناشی از اتمسفر و حفاری و اکتشاف در بستر عمیق دریاها را می توان نام برد.

حرکت لکه‌های نفتی در دریای خزر از آذربایجان به سمت ایران

اما اخیراً خبرهایی از حرکت لکه های نفتی در دریای خزر از آذربایجان به سمت ایران رسیده است.

معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با اعلام اینکه جمهوری آذربایجان به مسائل زیست محیطی دریای خزر هیچ توجهی ندارد گفته است: عکسهای ماهواره‌ای نشان می‌دهند لکه های نفتی به طول 110 کیلومتر از این کشور به سمت ایران در حرکت است.

به اعتقاد عبدالرضا کرباسی، این لکه ها تهدیدی جدی برای محیط زیست خزر محسوب می شوند و جمهوری آذربایجان باید به این گونه مسایل توجه کند تا فعالیتهای آنها مشکلات زیست محیطی برای کشورهای همسایه ایجاد نکند.

به گفته وی، البته این لکه های نفتی در ظاهر درآبهای خزر دیده نمی شود زیرا در طول حرکت به تدریج به زیر آب می رود از این رو به استان ای ساحلی کشور از جمله گلستان ، مازندران و گیلان اعلام کرده ایم تا شرایط را به طور مداوم پایش و وضعیت را اعلام کنند.

کرباسی با بیان اینکه ایران در زمینه حفظ محیط زیست هزینه می کند گفته است: باید جمهوری آذربایجان را نیز متقاعد کنیم تا از منابع مالی خود برای حفظ محیط زیست خزر هزینه کند.

وی با بیان اینکه آلودگی های نفتی خسارات زیادی را به محیط زیست وارد می کند و حتی گاهی این خسارات به حدی است که قابل جبران نیست افزود: زمانی که ایران و روسیه خزر را در اختیار داشتند این دریا بسیار عاقلانه تر و منطقی تر اداره و بهره برداری می شد اما از زمانی که سه کشور دیگر به این دو کشور پیوست توازن در خزر به هم خورد و روند از بهره برداری مناسب به سمت بهره کشی پیش رفت.

ساخت بلندترین برج جهان در سواحل دریای خزر

در این میان خبرگزاری اسوشیتدپرس نیز به تازگی از برنامه ریزی جمهوری آذربایجان برای ساخت بلندترین برج جهان در سواحل دریای خزر خبر داده است. یک شرکت ساختمانی در جمهوری آذربایجان قصد دارد در پروژه ای ضمن ایجاد چند جزیره مصنوعی در دریای خزر بلندترین برج جهان را نیز در سواحل خزر بنا کند.

این پروژه شامل 41 جزیره مصنوعی به وسعت 25 کیلومتر است که در جنوب شهر باکو، پایتخت آذربایجان، ساخته می شود. این پروژه همچنان شامل مرکز خرید، چند هتل و واحدهای مسکونی نیز خواهد بود. نام این پروژه جزایر خزر است و ساخت آن از اواخر سال 2013 آغاز می شود.

ساخت این پروژه بزرگ درحالی در دستور کار آذربایجان قرار گرفته که چندی پیش انتشار خبری مشابهی در مورد ساخت جزیره مصنوعی در سواحل دریای خزر در کشور ترکمنستان اعتراض دوستداران محیط زیست را به دنبال داشت. نکته جالب توجه درباره این پروژه آنکه نام آن نیز جزیره خزر است.

ساخت جزیره در آذربایجان آبزیان خزر را نابود می‌کند

در همین رابطه معاون محیط دریایی سازمان محیط زیست می‌وید: ساخت جزیره در آذربایجان با تغییر مسیر هیدرولیکی آب در خزر و افزایش کدورت آب، آبزیان این منطقه از خزر را نابود می‌کند. در آب کدر میزان نفوذ نور خورشید به داخل آب کاهش یافته در نتیجه از یک سو اکسیژن لایه های تحتانی کاهش می یابد و از سوی دیگر ذرات معلق با ایجاد خش بر روی پوست آبزیان با توجه به وجود فاضلاب خانگی در دریای خزر و آلودگی های میکروبی زمینه را برای ایجاد زخمهای عفونی و مرگ و میر آبزیان این اکوسیستم فراهم می کنند.

به اعتقاد معاون دریایی سازمان محیط زیست، ساخت این جزیره در دریای خزر جریان هیدرو لوژیکی این دریا را در آن منطقه تغییر می دهد و جریان بستر که ازسمت آذربایجان به ایران است مختل می شود. همچنین تغییر هیدرو لوژیکی لایه های آب که به صورت طبیعی با هم مخلوط می شوند دیگر انجام نمی شود و آبزیان دچار استرس می شوند.

کرباسی تصریح کرد: همچنین به هنگام بهره برداری از این جزیره به دلیل انتقال حجم زیادی از جمعیت به این منطقه بدون داشتن زیر ساختهای اصولی موجبات افزایش آلودگی های انسان ساز مانند فاضلابها و زباله ها در این اکوسیستم فراهم می شود که این مسئله نیز بر محیط زیست خزر اثرات بسیار بدی خواهد داشت.

وی در پاسخ به اینکه آیا کشور های مشترک المنافع خزرمانند ایران نمی توانند از طریق تعهدات بین المللی جلوی این اقدام کشور آذربایجان را بگیرند گفت: در یکی از پروتکل های کنوانسیون تهران الزام ارزیابی اثرات فرامرزی برنامه های توسعه ای کشور ها بر خزر قید شده است اما متأسفانه هنوز این پروتکل تصویب نشده است.

محمدی زاده: ادعاهای آذربایجان را راستی آزمایی می‌کنیم

اما بالاترین مقام محیط زیست کشور نیز نسبت به این اقدام آذربایجان واکنش نشان داده و تاکید دارد که این کشور بایستی ملاحظات زیست محیطی خزر را رعایت کند.

محمد جواد محمدی زاده افزود: در سفری که اخیراً به کشور آذربایجان داشتم از خلیجی که در دل شهر باکو واقع شده و مسئولان این کشور قصد ساماندهی آن و ایجاد منطقه گردشگری به جای محل استخراج نفت را دارند بازدید کردم.

به گفته وی، از نظر من تبدیل این فضا به یک منطقه گردشگری هیچ گونه مشکل زیست محیطی برای خزر ایجاد نمی کند اما با توجه به اینکه هنوز اطلاعات دقیقی در مورد پروژه ای که می خواهند اجرا کنند به ما نرسیده است تا زمانی که پروژه به طور کامل اجرا نشود نمی توان در مورد آن اظهار نظر قطعی کرد.

محمدی زاده اظهار داشت: در حال حاضر و در ابتدای کار طی مذاکراتی که با وزیر محیط زیست این کشور داشته ام به آنها توصیه کرده ام که در ساخت اسکله برای مهار این خلیج ملاحظات زیست محیطی را رعایت کنند. به عنوان مثال برای حفظ تبادل آب در دریای خزر از خاکریزی در آن خودداری کرده و از روشهای مدرن استفاده کنند.

وی تصریح کرد: اگرچه هدف از ساخت این جزیره گردشگری است ولی هنوز اقدام خاصی در خصوص ساخت هتل در آن انجام نشده است.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تأکید کرد: به هر حال ادعاهای آذربایجان مبنی بر عدم آلایندگی ساخت جزایر مصنوعی در دریای خزر را در قالب کنوانسیون تهران راستی آزمایی می‌کنیم.

با این همه فقدان یک نظام حقوقی حاکم بر محیط زیست دریای خزر نمی تواند توجیهی برای کوتاهی کشورهای ساحلی این دریا در اجرای قواعد بین المللی حاکم بر محیط زیست باشد چرا که عوامل زیست محیطی دریای خزر از لحاظ تاثیرگذاری و شرایط آب و هوایی مناطق همجوار مجالی برای مسامحه و دفع وقت دولتهای ساحلی باقی نمی گذارد لذا در این میان همکاری اصل اول است وبه طور قطع دولتها در سطح منطقه ای می توانند در مسیر حفظ اکوسیستم سیاره زمین گام بردارند.