مرجان‌ها به‌سختي نفس مي‌كشند

جام جم آنلاين: روند نابودي حيات در سياره زمين بر اثر فعاليت‌هاي صنعتي و اقدامات تخريبي انسان امروزي، مرجان‌ها را نيز در امان نگذاشته‌ است. مرجان‌ها در داخل آب همانند درختان در جنگل‌ها عمل مي‌كنند و پناهگاه خوبي براي بسياري از گونه‌هاي آبزي ديگر محسوب مي‌شوند، بيش از دوسوم گونه‌هاي مرجاني موجود در خليج فارس از جمله گونه‌هاي جانوري در معرض خطر انقراض قرار دارند

به اعتقاد كارشناسان عواملي مانند تغيير دماي آب به دليل تغيير اقليم و گرم شدن زمين، كم شدن آب درياها به علت تبخير زياد، ورود فاضلاب‌هاي شهري و صنعتي، آلودگي نفتي و توريسم برخي از عوامل تخريب اين موجودات استثنايي هستند. به اعتقاد كارشناسان وضعيت مرجان‌ها نه‌تنها رو به وخامت است بلكه خطر، تمام موجودات دريايي خليج فارس را تهديد مي‌كند چراكه اين منطقه بشدت در حال آلوده شدن است.

مرجان‌هاي خليج فارس هر روز مي‌ميرند و با روند انقراض گونه‌هاي مختلف آنها، نمي‌توان به آينده حيات اين موجود اميد چنداني داشت. براي آن‌كه از وضعيت اين موجود دريايي ارزشمند بيشتر بدانيم، سراغ دكتر حميد رضايي، كارشناس گروه زيست‌شناسي دريا از مركز ملي اقيانوس‌شناسي رفتيم.

اهميت مرجان‌ها در مناطق مختلف دريايي چيست و چه نقشي در حفظ اكوسيستم دريايي ايفا مي‌كنند؟

مرجان‌ها به عنوان سدي در برابر نقش مخرب امواج بر ساحل عمل مي‌كنند و سبب كاهش انرژي امواج بر ساحل و كاهش عمل رسوب‌گذاري مي‌شوند.

از آن گذشته سنگفرش‌هاي مرجاني به مانند جنگلي عمل مي‌كنند كه در آنها ميليون‌ها جانور و گياه به‌طور همزيست و انگلي در مابين يا اطراف آنها پناه گرفته‌اند و با مرجان‌ها و ساير موجودات كنش دارند. تقريبا بيشتر گروه‌هاي جانوري در اين سنگفرش‌هاي زنده، زندگي مي‌كنند. سنگفرش‌هاي مرجاني نقش عمده‌اي در تثبيت آب دريا ايفا مي‌كنند و باروري موجودات در آنها بسيار زياد است. اين سنگفرش‌ها همچنين داراي تنوع زيستي بالايي هستند كه يك اكوسيتم با ثبات را تشكيل مي‌دهند.

تنوع مرجان‌هاي خليج فارس چگونه است و نسبت به مناطق دريايي ديگر چه ويژگي‌هاي منحصربه‌فردي دارند؟

مرجان‌هاي سخت خليج فارس به علت شوري و دماي نسبتا زياد آب‌هاي خليج فارس و كدورت نسبتا بالا و فقدان زيستگاه‌هاي صخره‌اي مناسب و تأثيرات متفاوت انساني و طبيعي تنها بالغ بر 60 گونه مي‌شوند. ويژگي منحصربه‌فرد مرجان‌هاي خليج فارس در آن است كه قابليت تحمل دامنه نسبتا بالايي از دما (36ـ17 درجه سانتي‌گراد) را دارند و همانند آزمايشگاهي عمل مي‌كنند كه مي‌توان به كمك آن در مورد تغييرات اقليم مطالعه و پيش‌بيني كرد كه چه تغييراتي در آينده گريبانگير ساير مرجان‌هاي مختلف در كشورهاي ديگر خواهد شد.

شما و ديگركارشناسان اين حوزه بارها اعلام كرده‌ايد كه وضعيت مرجان‌ها در جزاير جنوبي كشور به هيچ‌وجه مطلوب نيست. اين شرايط نامناسب از چه زماني شدت گرفته و با توجه به هشدارها آيا روند تخريب مرجان‌ها همچنان ادامه دارد؟

شرايط نابسامان مرجان‌ها سال‌هاست وجود دارد اما در 2 دهه اخير به دلايلي بسيار وخيم‌تر شده است. از جمله اين دلايل رشد جمعيت در نواحي ساحلي و توسعه ناپايدار اين نواحي بويژه در جزايري مثل كيش و قشم و خارك است. همچنين افزايش روز افزون آلودگي‌هاي مختلف صنعتي، ورود فاضلاب‌ها در دريا، سرقت مرجان‌ها به‌طور مكرر در اطراف آب‌هاي جزاير، سفيد شدن مرجان‌ها براثر افزايش دما (كيش و هندورابي)، صيدهاي غير قانوني ماهيان مرجاني و مرجان، احياي خشكي در دريا و ساخت جزاير مصنوعي، ريختن زباله در دريا و غيره تخريب مرجان‌ها را شدت بيشتري بخشيده‌اند.

آن‌طور كه گفته مي‌شود كشند قرمز از جمله عواملي است كه طي ساليان گذشته حيات مرجان‌هاي خليج فارس را تهديد كرده است. اين عامل چگونه اثرات مخرب خود را روي مرجان‌ها اعمال مي‌كند؟ در حال حاضر آيا اين مشكل رفع شده است؟

كشند قرمز در صورت ماندگاري به مدت زياد بخصوص در نواحي مرجاني سبب كاهش نفوذ نور به بستر مي‌شود. به نحوي كه عملكرد فتوسنتز توسط تك سلولي‌هاي همزيست با مرجان‌هاي سخت را مختل مي‌كند و سبب مرگ و مير آنها يا موجب پيدايش يك‌سري از جانوران مزاحم مانند رشد كرم‌هاي سرپوليد در مرجان‌ها در نقاطي همچون جنوب شرقي جزيره قشم مي‌شوند. بهبود وضع سلامت مرجان‌ها پس از ماندگاري كشند قرمز موسوم به گونه Cochlodinium polykrikoides مدت‌هاست كه به طول انجاميده اما هنوز رفع نشده است زيرا سنگفرش‌هاي مرجاني جزيره قشم، غير از مصرف انرژي براي ترميم خود بايد با آلودگي‌هاي مختلفي بويژه در آب‌هاي جزيره قشم مقابله كنند.

غير از اين مشكلات سرقت مرجان‌ها در جزاير مختلف از جمله لارك، هنگام و گاهي نيز هم قشم به صورت وسيع صورت مي‌گيرد. عملكرد نهادهاي دولتي براي ممانعت از چنين تعارضاتي تاكنون چه بوده است و چرا موفق به كاهش اين سرقت‌‌ها نشده‌اند؟ آيا مشكل اصلي كمبود نيروي انساني لازم براي مقابله با اين موضوع است يا به‌طوركلي مبارزه با سرقت مرجان‌ها براي مسوولان ما خيلي مهم تلقي نمي‌شود؟

سرقت مرجان‌ها با وجود آگاهي رسانه‌اي بيشتر در مورد آن بويژه در 3 سال اخير، نه تنها كاهش نيافته بلكه متاسفانه افزايش نيز داشته است. كمبود يا فقدان نيروي انساني لازم به عنوان پاركبان دريايي و منع واردات غيرقانوني مرجان‌ها به كشور و در نتيجه فشار بيشتر صيد بر مرجان‌هاي بومي را بايد از جمله دلايل اين افزايش دانست.اين درحالي است كه متاسفانه هنوز هم اهميت موضوع براي مسوولان مهم تلقي نمي‌شود!

حالا كه به سرقت مرجان‌ها اشاره شد، بگوييد از حجم مشخصي مرجان (به عنوان مثال يك تپه مرجاني يك تني) چقدر مي‌توان توليد ثروت كرد؟

ارزيابي‌هاي مختلف در 80 تحقيق متفاوت نشان مي‌دهند ارزش اقتصادي هر هكتار مرجان را مي‌توان از چند جنبه بررسي و محاسبه كرد. 1ـ غذا، مواد خام و زيورآلات با ميانگين 1100 دلار (تا 6000 دلار) 2ـ تصفيه پساب، كنترل زيستي با ميانگين 26000دلار (تا 35000 دلار)3ـ سرويس‌هاي فرهنگي (تفريحات توريسم)، ميانگين 88700 دلار ( تا 1‌/‌1 ميليون دلار) 4ـ حفظ تنوع ژنتيكي با ميانگين 500‌/‌13 دلار ( تا 57 هزار دلار) با ادغام اين موارد ارزش اقتصادي مرجان در تمام كشورها بالغ بر 172 ميليارد دلار در سال است.

توسعه ساختمان‌سازي و اسكله‌سازي، افزايش توريست‌ها و غواصان و آلودگي‌هاي نفتي از مواردي عنوان مي‌شوند كه روي مرجان‌ها اثرات مخرب دارند. به طور كلي اين عوامل شامل چه موارد ديگري مي‌شوند وكدام يك مخرب تر هستند؟

تخريب مرجان‌ها از يك جزيره به جزيره ديگر و از يك منطقه به منطقه ديگر تفاوت دارد. براي مثال، در سال‌هاي اخير در جزيره كيش تخريب گسترده مرجان‌ها بيشتر براثر عوامل طبيعي مثل افزايش دماي آب به‌وقوع پيوسته است كه بر اثر آن بخشي از مرجان‌ها سفيد و نابود شده‌اند. اما در جزيره قشم وجود آلودگي‌هاي متفاوت باعث تخريب بخش عمده‌اي از مرجان‌ها شده است. البته در مناطق ديگر از جمله در جزيره شيدور، سرقت مرجان‌ها مهم‌ترين عامل تخريب مرجان‌هاست.

يكي از مشكلاتي كه در مناطق مختلف از جمله شمال جزيره كيش وجود دارد و روزبه‌روز هم به عنوان فناوري نوين گسترش بيشتري مي‌يابد، استفاده از آب‌شيرين‌كن‌هاست. به‌طور كلي اين دستگاه‌ها چه اثرات مخربي بر محيط زيست دريايي بخصوص مرجان‌ها دارند. براي مقابله با چنين عوارضي چه راهكارها يا جانشين‌هايي را پيشنهاد مي‌كنيد؟

استفاده از آب‌شيرين‌كن‌ها در جزاير كيش و قشم تنها بخشي از آلودگي‌هاي متفاوتي است كه مرجان‌ها بايد با آن دست و پنجه‌نرم كنند. پساب خروجي آب‌شيرين‌كن‌ها به دريا مي‌تواند تاثير سوء و غيرطبيعي فيزيولوژيك بر جانوران دريايي وارد كند. پساب آب شيرين غير از گرم كردن آب دريا و افزايش شوري ممكن است سبب سفيد شدن موضعي مرجان‌ها و ساير كفزيان شود. شوري پساب‌ها سبب افزايش مخاط توسط مرجان‌ها و منجر به خروج تك سلولي‌ها از آن شده و در رقابت سبب سفيد شدن مرجان‌ها و رشد زياد جلبك‌ها مي‌شود.

از طرف ديگر پساب خروجي آب شيرين حاوي كلر و برخي از فلزات سنگين مثل مس و نيكل است كه در مواد معلق در آب زياد مي‌شوند و در نهايت در رسوبات افزايش مي‌يابند. به همين علت هم بايد براي تصفيه پساب‌هاي حاصل از فعاليت آب‌شيرين‌كن و ديگر صنايع موجود در هنگام بهره‌برداري تمهيدات مناسبي در نظر گرفته شود.

مهم‌ترين برنامه‌هايي كه براي مقابله با از بين رفتن مرجان‌ها مي‌توانند ارائه شوند كدامند؟

يكي از راهكارهاي پيشنهادي براي مقابله با چنين عوارضي، عدم‌ساخت آب‌شيرين‌كن‌ها در محيط‌هاي مرجاني است و در صورت ساخت اجباري آن در اين نواحي بايد اقداماتي به منظور احياي مرجان‌هاي تحت تاثير قرار گرفته انجام شود.

از مهم‌ترين راهكارهايي كه براي مقابله با از بين رفتن مرجان‌ها در حال انجام هستند مي‌توان به راهكارهاي فرهنگي مثل تهيه بروشورهاي راهنما براي آگاهي مردم و توريست‌ها و تهيه پوسترهاي هشداردهنده، دريافت داوطلبانه يا اجباري مبلغ ناچيزي از هر توريست به منظور حفظ و حراست از سنگفرش‌هاي مرجاني و آگاهي‌رساني رسانه‌اي در مورد حفظ و حراست مرجان‌ها اشاره كرد. تشكيل پارك‌هاي دريايي، استقرار مجسمه در بستر دريا به منظور جلب توريست‌ها به اين نواحي و در نتيجه فشار كمتر به نواحي مرجاني، احياي مرجان‌ها توسط پيوند يا قلمه زدن مرجان‌ها و استخدام پاركبان‌هاي دريايي ويژه حراست از مرجان‌ها را هم بايد از جمله موارد در دست اقدام دانست. از طرف ديگر بوئه‌گذاري در مناطق مرجاني به منظور جلوگيري از لنگر انداختن در بستر، همكاري‌هاي منطقه‌اي در زمينه پروژه‌هاي مشترك براي جلوگيري از تخريب مرجان‌ها، انجام كارگاه‌هاي آموزشي در مورد سنگفرش‌هاي مرجاني و راه‌هاي حفظ و حراست آن و ظرفيت‌سازي انساني در روستاهاي منطقه از عوامل ديگري هستند كه به عنوان راهكارهايي موثر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

يكي از كاربردهاي مهم و جديد مرجان‌ها استفاده از آنها در بخش پزشكي است. مطالعات براي استخراج دارو از مرجان‌ها در كشور از چه زماني آغاز شده است؟ و آيا استخراج دارو از مرجان‌ها عاملي تخريب‌كننده محسوب مي‌شود؟

استخراج دارو از مرجان‌ها در كشور تنها در 3 سال اخير مورد توجه قرار گرفته است و در صورت كسب مجوز از سازمان‌ها يا نهادهاي زيربط در ابتدا با برداشت نسبتا كم بلامانع است، اما در نهايت كشت و پرورش مرجان‌هايي كه براي مصارف دارويي به كار مي‌روند يكي ديگر از راه‌هاي پيشنهادي براي مصارف دارويي و پزشكي است.

آيا خود مرجان‌ها در توليد داروها استفاده مي‌شوند يا موجوداتي كه در مناطق مرجاني زندگي مي‌كنند بيشتر براي مصارف دارويي و پزشكي مدنظر قرار مي‌گيرند؟

سنگفرش‌هاي مرجاني و موجودات همزيست با آن يا موجوداتي كه در اطراف اين محيط‌ها زندگي مي‌كنند، مانند برهنه آبفشان و آبفشانيان همگي مي‌توانند براي مصارف دارويي و پزشكي مدنظر قرار گيرند.

در نهايت شما به عنوان يك كارشناس متخصص، بزرگ‌ترين مشكل محيط زيست دريايي ايران بخصوص مناطق مرجاني را چه مي‌دانيد و براي رفع آن، چه راهكارهايي را پيشنهاد مي‌دهيد؟

همكاري (و نه موازي كاري) نهادهاي مختلف دولتي و غير دولتي در جهت پايش، كاهش آلودگي‌هاي متفاوت و در نهايت كاهش يا رفع تخريب مرجان‌ها را ‌بايد از مهم‌ترين اين راهكارها به حساب آورد.

همكاري‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در مورد پايش مرجان‌هاي خليج فارس، اطلاع رساني و ترويج فرهنگ حفاظت از مرجان‌ها، انجام پروژه‌هاي تحقيقاتي در مورد تخريب سنگفرش‌هاي مرجاني و راه‌هاي مقابله با آن نيز از جمله مواردي هستند كه از روند رو به رشد تخريب مرجان‌ها جلوگيري مي‌كنند.

از طرف ديگر مديريت سفيد شدن مرجان‌ها و سنگفرش‌هاي مرجاني آب‌هاي خليج فارس در كنار احياي مرجان‌ها و كشت و پرورش آنها هم مي‌تواند نقش بسيار موثري در اين مسير داشته باشد.

بررسي استخراج و كاربردهاي دارويي مرجان‌ها و استفاده از تصاوير هوايي و ماهواره‌اي براي مقايسه پوشش مرجاني از جمله موارد ديگر است. در نهايت دستورالعمل استاندارد جابه‌جايي مرجان‌ها در صورت لزوم بايد انجام شود. پايش بيشتر سنگفرش‌هاي مرجاني خليج فارس نيز بايد انجام شود تا به اين ترتيب بازيافت يا تخريب بيشتر آنها مشخص شود