بی‌مُهرگان از حال خلیج ‌فارس می‌گویند

بی‌مُهرگان از حال خلیج ‌فارس می‌گویند
هر گونه یا مجموعه ای از گونه های بیولوژیکی که عملکرد، جمعیت یا موقعیت آنها بتواند وضع اکوسیستم را مشخص کند، می تواند به عنوان یک نشانگر زیست محیطی تلقی شود.

ترسیم تصویری روشن از وضع زیست محیطی خلیج فارس که به دلیل افزایش تردد نفتکش ها، رهاسازی آب، توازن آنها و پدیده کشند سرخ در معرض تهدیدات زیست محیطی فراوان قرار دارد، همواره یکی از دغدغه های متخصصان محیط زیست بوده است.

دکتر مریم محمدی روزبهانی مدیر گروه و عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان یکی از پژوهشگرانی است که تنوع گونه ای بی مهرگان کف زی را به عنوان نشانگر سلامت محیط زیست در قسمتی از سواحل شمال غربی خلیج فارس مورد مطالعه قرار داده است.

گفت وگوی «جام جم» را با این پژوهشگر می خوانید:

برای درک بهتر موضوع لطفا یک مثال از نقش «نشانگرهای زیست محیطی» در پایش محیط بیان کنید.

به عنوان مثال می توان به کاهش جمعیت گونه ای خاص اشاره کرد. نشانگر می تواند در جامعه خشکی یا آبی مطرح باشد، می تواند گیاهی خاص یا یک بی مهره کف زی باشد و... باید به این موضوع اشاره کرد که گونه های مختلف نسبت به استرس ها و فشارهای محیطی، مقاومت متفاوتی دارند. به طوری که برخی از گونه ها حساس بوده و در اثر ایجاد کوچک ترین استرس در محیط، جمعیت شان کاهش می یابد، برخی گونه ها بی تفاوت، برخی بردبار و مقاوم و برخی دیگر فرصت طلب هستند. در این تقسیم بندی درجه حساسیت گونه ها بتدریج بالا می رود به طوری که گونه های فرصت طلب عملا نسبت به استرس و آلودگی مقاوم تر هستند و از موقعیت ایجاد شده برای تکثیر خود استفاده می کنند. در اثر کاهش هر کدام از این گونه ها می توان به نتایج مشخصی از وضع کیفی محیط زیست دست یافت. البته تعداد هر کدام از گونه های ذکر شده در محیط باید اندازه گیری شود و سپس با استفاده از روابط ریاضی، بررسی تغییر در تراکم و تنوع آنها می توان به چنین نتایجی رسید.

آیا بی مهرگان کف زی می توانند برآورد کلی از شرایط زیست محیطی در خلیج فارس ارائه دهند؟

بله. موجودات کف زی بدون شک بهترین شاخص برای تشخیص سلامت محیط هستند. آنها روی یا درون رسوبات زندگی می کنند بنابراین آلاینده های تجمع یافته در رسوبات مستقیما بر آنها اثر می گذارد. موجودات کف زی به دلیل نحوه زندگی شان قدرت فرار از شرایط نامناسب محیطی را ندارند
ماکروبنتوز ها موجودات زنده ای هستند که در پایین ترین سطح بدنه های آبی اعم از دریا، دریاچه یا اقیانوس زندگی می کنند.
این موجودات که اغلب شامل سخت پوستان و نرم تنان هستند، ساکن و غیرمهاجر بوده و بخش مهمی از پوشش جانوری بستر دریا را تشکیل می دهند.
در نتیجه با مطالعه تغییرات ساختار جمعیتی و تنوع آنها می توان به شاخص هایی مناسب جهت پایش اثرات آلودگی و بحران های زیست محیطی اکوسیستم های آبی دست پیدا کرد.
این موجودات ریز و خارق العاده به لحاظ تولید مواد آلی، وابستگی سایر موجودات به آنها، محل زیست خاص شان که اغلب مورد تهدید آلاینده ها یا کاهش اکسیژن قرار دارد، قابلیت حرکت محدودشان، طول عمر بیشتر از یک سال، واکنش به انواع استرس های محیطی و انعکاس تغییرات در طول زمان عملا شاخص های حساس و قابل اطمینانی برای سنجش وضع زیستی خلیج فارس هستند.

میزان تاثیرپذیری این موجودات از فاکتورهای بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی تا چه حد است؟

تاثیرپذیری این موجودات وابستگی مستقیم به درجه حساسیت گونه های مختلف دارد؛ منظور گونه های حساس، مداراکننده، بی تفاوت، فرصت طلب ثانویه و فرصت طلب اولیه است. درجه تاثیرپذیری هر کدام از عوامل به طور دقیق مشخص نشده اما هر دسته از عوامل روی جمعیت گونه ها بشدت تاثیرگذار است.

دامنه تحقیقات شما دقیقا چه بخشی از سواحل شمال غربی خلیج فارس را پوشش می دهد؟

بخشی از سواحل شمال غربی خلیج فارس با عنوان ساحل بحرکان، یکی از مراکز مهم صیادی در جنوب کشور است. این بخش همزمان یکی از مناطق مهم نفتی نیز هست. پهنه های گلی بحرکان زیستگاه مناسبی برای بسیاری از گونه های شیلاتی است که مراحل تخم گذاری، نگهداری یا تغذیه خود را در این سواحل سپری می کنند. در ضمن عبور رودخانه زهره (هندیجان) در این منطقه، اهمیت مطالعه روی این زیستگاه را دو چندان کرده است. رودخانه هندیجان پس از طی مسافتی حدود 90 تا 95 کیلومتر در مصب خود در رأس بحرکان به آب های خلیج فارس ملحق می شود.

شما در بخشی از محدوده داخلی دریایی راپمی (خلیج فارس) کار کرده اید، آیا اطلاع دارید که هفت کشور دیگر عضو نیز تحقیقاتی از این قبیل انجام داده اند؟

در پژوهش اینجانب علاوه بر استفاده از شاخص های تنوع گونه ای که سابقه طولانی در پژوهش های زیست محیطی دارند و قدیمی تر هستند، از دو شاخص جدید با عنوان AMBI و BENTIX نیز بهره گرفته شده. در این دو شاخص درجه حساسیت گونه ها نیز لحاظ می شود. در حالی که در پژوهش های هفت کشور دیگر عضو راپمی تاکنون از دو شاخص AMBI و BENTIX برای پایش کیفی محیط استفاده نشده، اما مطالعاتی روی ساختار، تنوع و تراکم کف زیان در کشورهای کویت، عربستان سعودی و امارات عربی متحده انجام شده است.

محدوده دریایی راپمی منطقه ای است که توسط هشت کشور عضو شامل جمهوری اسلامی ایران، بحرین، عراق، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات عربی متحده احاطه شده است. این نام در واقع بیانگر حسن نیت کشورهای عضو برای همکاری در حفاظت از محیط زیست دریایی مشترک، صرفنظر از مرزهای ژئوپلتیکی آن است.

فرآیند مطالعه شما چگونه بوده است؟

روش مطالعه شامل مراحل مختلفی از جمله تعیین 15 ایستگاه نمونه برداری، نمونه برداری از رسوبات در چهار فصل مختلف سال و سپس شناسایی ماکروبنتوزها و محاسبه شاخص های مختلف است.

همچنین درجه دانه بندی رسوبات، درصد موادآلی رسوبات و میزان تجمع دو فلز سنگین شاخص آلودگی نفتی (نیکل و وانادیوم) در رسوبات نیز انجام پذیرفت. پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب در تمام ایستگاه ها اندازه گیری و آنالیزهای آماری و میزان همبستگی پارامترها تعیین شد. نتایج حاکی از آن است که در ایستگاه های نزدیک به ساحل که میزان آشفتگی بستر به واسطه فعالیت های صنعتی بیشتر بوده، شاخص ها نیز شرایط محیط را نسبت به ایستگاه های دورتر با کیفیت پایین تر ارزیابی کرده اند.

براساس یافته ها، وضع محیط زیست را در این منطقه چگونه ارزیابی می کنید؟

پاسخ به این سوال و بیان نتایج تمام شاخص ها در ایستگاه های مختلف خارج از حوصله این بحث است، اما می توان گفت خوشبختانه نتایج شاخص ها در این منطقه بسیار امیدوارکننده تر از آن چیزی است که ما انتظارش را داشتیم. به طوری که حتی در برخی از ایستگاه های نمونه برداری میزان شاخص شانون وینر در فصل زمستان حدود 4.2 برآورد شد. این امر خود بیانگر یک تنوع بالا از جوامع زیستی است چنانچه می توان گفت پتانسیل زیستی منطقه بحرکان به حدی بالاست که هنوز تحت تاثیر استرس های موجود در منطقه قرار نگرفته. یکی از منحصربه فردترین یافته های این تحقیق پیدا شدن نمونه های ناشناخته ای از ماکروبنتوزهاست که در حال حاضر اقداماتی برای شناسایی و معرفی آنها با متخصصان جهانی در دست انجام است اما آنچه با قطعیت می توان گفت این است که این گونه ها حداقل در ایران برای اولین بار است که مشاهده می شوند.

آیا تغییراتی را که ثبت کرده اید، می توانند وضع محیط را طی سال های آینده نیز تشریح کنند؟

خیر، زیرا محیط زیست یک سیستم پویاست که هر لحظه در حال تغییر است. از زمانی که تحقیق اینجانب به اتمام رسیده ممکن است شرایطی ایجاد شده باشد که وضع محیط را بهتر یا بدتر کرده باشد.
فرناز حیدری - جام جم