تنها آرتیما جهان در ارومیه ناپدید شد

خبرگزاری تسنیم از تبریز، دریاچه ارومیه یکی از دریاچه های نادر دنیا بوده و اکوسیستم آن جزو اکوسیستم های منحصر به فرد به شمار می رود که در میلیون ها سال تغییر و تحول آب و هوایی توانسته است خود را به شکل کنونی حفظ نماید. این دریاچه که جزو پارک های ملی و بین المللی حفاظت شده به شمار می رود، زیستگاه یک سخت پوست کوچک ولی با ارزش به نام آرتمیا ارومیانا است. دریاچه ارومیه حداقل در طی 6 میلیون سال گذشته تنها خانه این گونه مهم آرتمیا در دنیا بوده است

دریاچه ارومیه به دلیل داشتن ارزش‌های اکولوژیک و منحصر به فرد، در سال 1346 براساس مصوبه شماره یک شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور، به عنوان منطقه حفاظت شده و براساس مصوبه شماره 63 شورای عالی در سال 1354 به عنوان پارک ملی ارتقا یافت. همچنین در سال 1356 براساس مصوبات MAB (انسان و کره مسکون) به عنوان یکی از مناطق بین‌المللی ذخیره‌گاه‌های زیست کره در سطح جهان به ثبت رسیده است. این دریاچه با تمام جزایر آن در سال 1354 به عنوان یکی از تالاب‌های بین‌المللی در کنوانسیون رامسر ثبت و از طرف موسسه بین‌المللی تالاب‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق مهم پرندگان انتخاب شد.
در این دریاچه در حال حاضر 27 گونه پستاندار، 212 گونه پرنده، 41 گونه خزنده، هفت گونه دوزیست و 26 گونه ماهی زیست می‌کند. دریاچه ارومیه دارای 102 جزیره است که همه آن‌ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده است.
دریاچه ارومیه از نظر سطح آب‌های آزاد، بیستمین دریاچه جهان از لحاظ وسعت و شورترین بعد از بحرالمیت محسوب می‌شود. طول دریاچه از 130 تا 146 کیلومتر و عرض آن از 58 کیلومتر تا 15کیلومتر (بین کوه زنبیل و جزیره اسلامی) متغیر است. حجم آب دریاچه ارومیه در مساحت 5 هزار و 822 کیلومتر مربع و با عمیق متوسط 5.4 متر بالغ بر 31 میلیارد مترمکعب برآورد شده است. حوزه آبر‌یز دریاچه ارومیه دارای 52 هزار و 47 کیلومتر مربع بوده که در استان‌های آذربایجان غربی، شرقی، کردستان و قسمت بسیار کمی نیز در کشور ترکیه است.
منابع تأمین‌کننده آب این دریاچه شامل جریان‌های سطحی رودخانه‌ها، جریان‌ آب‌های زیرزمینی و بارش مستقیم به سطح دریاچه، آب‌های سطحی شامل 14 رودخانه دائمی، هفت رودخانه فصلی و 39 جریان سیلابی است. دبی این رودخانه‌‌ها نوسانات بسیاری دارد به طوری‌که زرینه‌رود با متوسط آورد 2 هزار میلیون مترمکعب و سطح حوضه‌ای برابر با 12 هزار کیلومتر مربع ،بزرگ‌ترین و آذرشهرچای با متوسط آورد 34 میلیون مترمکعب و سطح حوضه‌ای برابر با 300 کیلومتر مربع کوچک‌ترین رودخانه دائمی این حوضه محسوب می‌شود.
اما این زیست‌بوم با تمام دار و ندارش رو به نابودی است، چرا که به گفته مسئولان سازمان محیط زیست، کاهش میزان نزولات جوی، پایین بودن راندمان آبیاری کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و عدم اختصاص آب کافی برای تامین نیاز بیولوژیکی رودخانه‌های منتهی به دریاچه از عوامل تشدیدکننده بحران و کویری شدن منطقه به شمار می‌رود.
چند سالی است که عوامل مختلف دست به دست هم داده‌اند تا منحصر به‌فردترین تالاب جهان به دلیل میزان پسرفت آب به تهدیدی جدی برای ساکنان منطقه تبدیل شود، در نتیجه پس‌روی آب دریاچه، وسعت آن به میزان قابل توجهی کاهش یافته و برخی قسمت‌های جنوبی دریاچه غیرقابل دسترسی و تبدیل به نمک‌زار شده است که این پدیده می‌تواند فجایع زیست محیطی بسیار زیادی را همراه داشته باشد که یکی از آنها به جای ماندن روستاهای خالی از سکنه در شرق این دریاچه است. شوره‌زارهای حاشیه دریا روز به روز وسیع‌تر و آب‌های زیرسطحی نیز شورتر می‌شوند.

شمارش معکوس برای آرتمیا
آرتمیا تنها موجود زنده دریاچه ارومیه از خانواده سخت‌ پوستان است که می‌تواند در آب غلیظ و شور زندگی و از جلبک‌های موجود دریاچه تغذیه کند. این جاندار شاخص ‌ترین موجود زنده دریاچه است که غذای اصلی پرندگان را تشکیل می‌دهد و بیشترین منبع غذایی برای ماهیان خاویاری است. این جاندار تک ‌سلولی با شرایط آب شور دریاچه ارومیه سازگاری پیدا کرده و هم می‌تواند زنده ‌زایی و هم تخم‌گذاری کند. البته در شرایطی که استرس محیطی نباشد این جاندار زنده ‌زایی می ‌کند.
آرتمیا تخم با ارزشی دارد، پرورش ‌دهندگان میگو طی روشی این تخم‌ها را باز می‌کنند ‌و وقتی نوزاد بیرون می‌آید، برای مزارع پرورش میگو استفاده می‌کنند، زیرا میگو باید غذای جنبنده مصرف کند. از این‌رو تخم یا سیست آرتمیا در سطح دنیا دارای ارزش جهانی است و هر کیلو 80 تا 90 دلار ارزش دارد.
آرتمیا یکی از هفت گونه شناخته شده آرتمیای دو جنسی در جهان است، ارزش غذایی آن در حد مطلوب است و دارای بیش از 52 درصد پروتئین و چهار درصد چربی است و ترکیب و میزان اسیدهای آمینه و اسیدهای چرب آن در حدی است که نیازهای آبزیان آب‌های شیرین را به طور کامل برآورده می سازد.
آرتمیا این جاندار سخت‌پوست که روزگاری در آب‌های دریاچه ارومیه می‌زیست، ناپدید شده است. آرتمیا غذای برخی پرندگان دریاچه ارومیه از جمله فلامینگوهاست، با از بین رفتن آرتمیا فلامینگوها نیز چند سالی‌ است از دریاچه ارومیه دل کندند و دیگر بازنگشتند.
در گذشته صدها هزار پرنده به این دریاچه مهاجرت می‌کردند و با مهاجرتشان ارومیه را جانی دوباره می‌بخشیدند، اما خشکسالی سبب شده تا ارومیه جایگاه بین‌المللی خود را از دست بدهد و از سوی دیگر پرندگان نیز حتی برای مرثیه‌خوانی به ارومیه بازنگردند. پرندگان به تدریج احساس کردند که دریاچه ارومیه دیگر برایشان آرامشی نخواهد داشت، ‌آنها فهمیدند که حتی برای یک لحظه هم نمی‌توانند برای دیدن این دریاچه کهن و اساطیری بازگردند هر چند که پلیکان‌ها نیز از این قاعده مستثنی نبودند.
آژیر قرمز آرتمیا برای فلامینگوها رنگ رخساره خبر می‌دهد از سر درون، به نظر می‌رسد آرتمیا حتی با تغییر رنگ خود نیز به اطرافیانش هشدار می‌دهد.
آرتمیا رنگ‌های مختلفی دارد از سفید آغاز می‌شود تا رنگ سبز نارنجی و قرمز. رنگ آرتمیا در شرایط مختلف تغییر می‌کند وقتی اکسیژن آب کم می‌شود آرتمیا به تدریج به تولید هموگلوبین آغاز می‌کند. هر مقدار تولید هموگلوبین بیشتر شود قرمز رنگ می‌شود.
وجود آرتمیا در دریاچه ارومیه بیش از 100 سال پیش توسط یک دانشمند انگلیسی به نام گانتر اعلام گردید و تا سال 1976 یعنی تا زمانی که دو نفر از متخصصین آمریکایی به نام های بوون و کلارک آن را آرتمیا ارومیانا نامیدند هیچ مطالعه یا تحقیقی در مورد آن صورت نگرفته بود. ولی مردم بومی منطقه در چندین دهه با مشاهده آرتمیا در دریاچه ارومیه تصور می کردند که دریاچه مورد تهاجم یک کرم بی ارزش قرار گرفته است. تا اینکه نخستین مطالعه ملی حدود سه دهه پیش شروع شد. ولی تحقیقات جامع در خصوص آرتمیای دریاچه ارومیه از سال 1370 در قالب طرح ارزیابی ذخایر آرتمیای دریاچه ارومیه با مشارکت شیلات ایران و مرکز رفرانس جهانی آرتمیا دانشگاه گنت بلژیک آغاز گردید و به تدریج گسترش یافت
دریاچه ارومیه دیگر آرتمیای زنده ندارد
رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور با بیان این که آرتمیا می‌توانست منبع درآمدزا و اشتغال‌زای خوبی برای کشور باشد، اظهار کرد: سال‌هاست که هیچ آرتمیایی از دریاچه ارومیه برداشت نمی‌شود.
علی محسن‌پور افزود: در زمان شکوفایی دریاچه، به مدت دو سال آرتمیا توسط شرکت‌های خارجی برداشت شد که پس از آن به دلیل آغاز کم آبی، این روند متوقف شد.
وی تصریح کرد: در حال حاضر که شوری آب دریاچه ارومیه به حد فوق اشباع رسیده است، زاد و ولد این گونه جانوری متوقف شده و اکنون هیچ آرتمیای زنده‌ای در آب وجود ندارد.
رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در عین حال با بیان اینکه آرتمیا به سختی منقرض می‌شود، اظهار کرد: آرتمیا ارومیانا، گونه‌ای منحصر به فرد است. تخم این گونه با چسبیدن به کریستال‌های نمک در کف دریاچه ارومیه یافت می‌شود و در شرایطی که میزان غلظت آب به حد عادی رسید به حیات خود ادامه می‌دهد.
تراکم آرتمیا در زمان اوج پرآبی دریاچه یعنی سال‌های 74 و 75، به میزان 11 و 96 صدم گرم بر متر مکعب و تولید سالانه توده زنده آرتمیا حدود 300 تا 400 هزار تن بوده است.
محسن پور خاطرنشان کرد: به‌منظور حفظ ذخایر این موجود زنده بانک ژن ایجاد شده است. در این بانک ژن تقریبا تمام نمونه‌های داخلی به همراه چند نمونه جمع‌آوری شده از کشورهای اطراف نگهداری می‌شود