کوسه‌های خلیج‌فارس در مسیر انقراض

کوسه‌های خلیج‌فارس در مسیر انقراض
سال ها طول کشید تا انسان متوجه شود که کوسه ها آدمخوار نیستند و تنها علت حمله آنها به انسان احساس خطر و اشتباه در تشخیص است. معلوم نیست چند سال دیگر باید بگذرد که مشخص شود گوشت کوسه گرم نیست و نمی تواند دردهای کمر و ماهیچه ای را تسکین دهد یا این که خوردن گوشت کوسه کمترین تاثیری در افزایش قدرت جنسی و حتی بیشتر شدن سوی چشم انسان ندارد. این واقعیت که از مجموع 440 گونه کوسه مختلفی که در آب های جهان شناخته شده فقط 20 گونه مهاجم هستند و از بین آنها هم تنها چهار گونه ممکن است به انسان حمله کنند، جای تعمق دارد. کوسه های خلیج فارس نیز از این قاعده مستثنا نبوده و نیستند. کولی گرگ، کولی شش دندان و کولی بیلی ازجمله گونه های سریع و البته خطرناک خلیج فارس هستند و وضع زیستی آنها نیز در پرده ای از ابهام قرار دارد. طرح نظارت و پایش کوسه های خلیج فارس یک طرح تحقیقاتی بلندمدت زیرنظر دانشگاه هریوت وات ادینبورگ در اسکاتلند و دانشگاه سلطان قابوس در عمان است که با همکاری دانشگاه امارات عربی متحده قصد دارد تا از جهات مختلف زندگی پررمز و راز کوسه های خلیج فارس پرده بردارد.
دکتر ریما جابادو محقق ارشد و مدیر طرح ماهیان غضروفی خلیج فارس از دانشگاه امارات عربی متحده، چند سالی است روی گونه های مختلف کوسه های خلیج فارس، تعداد و نوع تغذیه آنها مطالعه و تحقیق می کند. این پژوهشگر لبنانی ـ کانادایی در تحقیقات خود از تعاملی گسترده با ماهیگیران عرب حاشیه خلیج فارس از ابوظبی گرفته تا راس الخیمه بهره برده و در عین حال از مشارکت گسترده غواصان داوطلب نیز برای پیشبرد مطالعات خود استفاده کرده است. مصاحبه اختصاصی جام جم را با این پژوهشگر می خوانید.
با توجه به این که تاریخچه حضور کوسه ها در آب های جهان به بیش از 450 میلیون سال قبل برمی گردد، آیا دانشمندان موفق شده اند فسیلی دال بر حضور کوسه های نخستین در خلیج فارس پیدا کنند؟
مطالعات باستان شناسی در ابوظبی تاکنون موفق به کشف نمونه های مختلفی اعم از مهره ها و دندان های کوسه ها از سایت های مختلف شده که تاریخچه برخی از آنها به حدود 7000 سال پیش بازمی گردد. این مساله بخوبی نشان می دهد که سابقه شکار و البته بهره کشی از کوسه ها در این منطقه یک سنت قدیمی و بخشی از میراث فرهنگی جوامع گوناگونی بوده که در این منطقه زندگی می کرده اند.
مشخصات بارز و در عین حال متفاوت کوسه های خلیج فارس چیست؟
من در مطالعات خود موفق به شناسایی 30 گونه مختلف شده ام. در این راستا صرفا به گونه های زنده توجه نشده بلکه گاهی نمونه های صید شده در بازار و اسکله های مختلف نیز معیار قرار گرفته است. تفاوت های ظاهری در بیشتر گونه های این منطقه به چشم می خورد، به عنوان مثال از نظر اندازه، آنها طیف گسترده ای را پوشش می دهند. کوچک ترین گونه ها حداکثر 70 یا 80 سانتی متر طول دارند در حالی که گونه های بزرگ تر گاهی به مرز بیشتر از چهار متر هم می رسند. کوسه نهنگی یا وال کوسه با نام علمی Rhincodontypus که در زبان محلی به آن کولی کر هم گفته می شود، ظاهرا یکی از بزرگ ترین گونه های آب های خلیج فارس است که طول بدنش گاهی به بیشتر از 15 متر می رسد. این گونه از پلانکتون ها یا موجودات ریز میکروسکوپی که در آب دریا غوطه ور هستند، تغذیه می کند. (وال کوسه گونه ای در معرض خطر انقراض است که معمولا نسبت به اطراف خود حتی صدای موتور لنج ها بی تفاوت است و به همین مناسبت به آن کولی کر نیز می گویند. «نگارنده») گونه دیگری نظیر کوسه گاوی با نام علمی Carcharhinusleucas از گونه های رایج آب های شیرین است و در مصب ها و رودخانه ها هم دیده می شود. این گونه گاهی به مرز 3.5 متر نیز رسیده است. در واقع هر گونه کوسه ها، از نظر رفتاری، نحوه استفاده از زیستگاه و رژیم غذایی خصوصیات منحصربه فرد خود را داراست.
کوسه ها اغلب منزوی و رفتارشناسی آنها کار بسیار دشواری است. روش های شما برای کسب اطلاعات از آنها چگونه و بر چه اساسی است؟
درک ما از رفتار کوسه های این منطقه بسیار محدود است و هنوز کمبودهای زیادی وجود دارد. پیش از آن که طرح تحقیقاتی خود را آغاز کنم، حتی یک فهرست دقیق از اسامی کوسه های مختلف خلیج فارس وجود نداشت. در آن زمان تهیه چنین فهرستی برای من در اولویت قرار داشت. بدون آن که بدانیم چه گونه هایی در آب های خلیج فارس هستند، کسب اطلاع از فراوانی و پراکنش آنها و حتی اجرای هر گونه طرح حفاظتی عملا غیرممکن است. طی این چند سال موفق به جمع آوری اطلاعات فراوانی از انواع گونه ها شده ایم، اما برای آن که بتوان از آنها به نحو موثر و کارآمدی حفاظت کرد؛ هنوز اطلاعات زیادی در زمینه بیولوژی، مکان هایی که آنها از فرزندان خود مراقبت می کنند، ساختارهای جمعیتی و البته جابه جایی و مهاجرت لازم است. به عنوان مثال هنوز بدرستی مشخص نیست که چه گونه هایی در آب های خلیج فارس می مانند یا این که چه گونه هایی به اقیانوس هند مهاجرت می کنند. سیکل ابهام ها کماکان ادامه دارد.
تحقیقات شما بر اصل مشارکت های داوطلبانه متمرکز شده. در این باره بیشتر توضیح دهید.
واقعیت امر این است که من هیچ گاه قادر نبودم داده های موجود فعلی را بدون کمک بیش از 80 داوطلبی که در این تحقیقات مرا همراهی کردند، گردآوری کنم. این افراد برخی اوقات برنامه کاری خود را رها می کردند و به بازارهای اطراف سواحل سرکشی می کردند یا حتی در تحقیقات میدانی روی کشتی و قایق مرا همراهی می کردند. شخصا چند ایمیل به برخی از ارگان ها و سازمان های امارات عربی متحده ارسال کردم و پاسخ های بسیاری دریافت کردم که پاره ای از آنها برای من براستی جالب بودند. همه این موارد را گفتم تا به این نتیجه گیری برسیم که جوامع محلی این منطقه درباره کوسه ها مشتاق هستند. در مقابل من نیز این امکان را به دست آوردم که آنها را در جریان اندک اطلاعات موجود و خطراتی که کوسه ها را تهدید می کنند، بگذارم. اکنون درصدد هستم وب سایتی راه اندازی کنم که در آن همه داوطلبان و جوامع محلی بتوانند مشاهدات خود را چه در بازارهای صیادی و چه در حین غواصی ارائه کنند. این داده ها قطعا به گردآوری سالانه اطلاعات کمک خواهد کرد.
پروژه نظارت و پایش کوسه های خلیج فارس توانسته رفتار کوسه گاوی (Rhincodontypus) را با استفاده از علائم ماهواره ای برای مدت طولانی تحت نظر بگیرد. آیا این طرح در ارائه یک سری نکات کلیدی به منظور حفاظت از این گونه نیز موفق عمل کرده است؟
این پروژه که زیرنظر دیوید رابینسون اداره می شود، براستی فوق العاده است. بخشی از تحقیقات روی ردیابی مسیرهای حرکت کوسه های نهنگی و بخشی هم روی بررسی پراکنش جمعیتی متمرکز شده است. در زمینه مبحث پراکنش جمعیتی تحقیقات به این سمت رفته که آیا این گونه از دیگر گونه ها جداست یا به نوعی با آنها در ارتباط است. این پروژه هنوز ادامه دارد، اما طی مدت نزدیک به سه سال که از این تحقیق می گذرد، برداشت های خیلی خوبی خصوصا در عرصه رفتارشناسی از این گونه حاصل شده است. طرح مشخصا حاوی اطلاعاتی است که می تواند برای حفاظت از کوسه گاوی موثر واقع شود. یکی از مشخص ترین دستاوردهای این تحقیق ارائه این دیدگاه به محققان است که در چه آب هایی باید انتظار مشاهده کوسه گاوی را داشت یا این که در چه قسمت هایی اجرای معیارهای حفاظتی ضروری است.
از دیدگاه شما آیا این تحقیق می تواند در کشورهای دیگر نظیر ایران هم اجرا شود؟
تا آنجا که اطلاع دارم، تحقیقات اندکی در ایران در این زمینه انجام شده است، اما نظر به این که ایران یکی از کشورهایی است که صید قابل توجه کوسه در آن انجام می شود، بنابراین داشتن درک بهتر از تاثیر این صیادی گسترده بر اکوسیستم و گونه هایی که شکار می شوند، خود یک گام اساسی در راستای حفاظت از کوسه ها در خلیج فارس است.
با توجه به افزایش تقاضا برای انواع محصولات حاصل از کوسه در بازارهای آسیا، آیا می توان گفت که آسیب پذیری چه گونه هایی در این زمینه بیشتر است؟ به عبارت دیگر چه گونه هایی در آب های خلیج فارس بیشتر توسط صیادان شکار می شوند؟
بله، تقاضا برای محصولات به دست آمده از کوسه ها اعم از گوشت و باله ها در آسیا بشدت رو به افزایش است. انواع گونه های سر چکشی و کوسه های بزرگ خانواده Carcharhinidae که باله های سیاهی دارند، ازجمله گونه هایی هستند که تقاضا برای آنها بیشتر است، البته خیلی دشوار است که بتوان گفت کدام گونه ها بیشتر از دیگران آسیب پذیر هستند، چراکه تاکنون ارزیابی منطقه ای درستی در این باره روی هیچ گونه ای انجام نشده است. داده های ما در این زمینه صرفا متکی به شرایط این گونه ها در جاهای دیگر دنیا و نه مشخصا این منطقه خاص جغرافیایی است.
بنابراین حتما لازم است که اطلاعات بیشتری درباره کوسه های خلیج فارس جمع آوری شود. برخی از رایج ترین گونه هایی که در اینجا توسط ماهیگیران صید می شوند، عبارتند از کوسه دم تیره با نام علمی Carcharhinussorrah و کوسه شیری با نام علمی Rhizoprionodonacutus (کوسه دم تیره گونه ای در معرض تهدید است که با وجود توان تولیدمثل زیاد بیشترین تهدیدها و بهره کشی ها را از جانب انسان ها متحمل شده است. کوسه شیری از نمونه هایی است که بیشتر در بازارهای ماهی فروشی دیده می شود حتی بسیاری از فیله ماهی ها به این گونه تعلق دارد. پراکنش این گونه زیاد است، اما هنوز ارزیابی درستی از جمعیت آن انجام نشده: «نگارنده»)
مشکلات فعلی حاصل شرایط است، آیا نمونه ای ژنتیکی وجود دارد که ثابت کند، جمعیت این گونه ها رو به کاهش است؟
در طرحی که مسئولیت آن را به عهده دارم، مبحث ساختارهای جمعیتی و تهیه نمونه های مختلف اعم از DNA دنبال نمی شود، با وجود این شخصا با موسسات مختلف در این زمینه همکاری هایی انجام داده ام. در این تحقیقات تلاش شده تا آنالیزهای دقیق ژنتیکی روی چند گونه کوسه که از نظر صیادی در این منطقه اهمیت بسزایی دارند، انجام شود. بدیهی است که چنین آنالیزهایی می توانند برداشت های بهتری را از موقعیت کوسه ها در اختیار قرار دهند. با این وجود ارزیابی نمونه ها می بایست برای هرگونه به طور جداگانه انجام شود تا درک بهتری هم از کاهش جمعیتی حاصل شود.
آیا شما حاضر به همکاری با متخصصان ایرانی هستید؟
حتما. خلیج فارس بدنه آبی نسبتا کوچکی است و یقین دارم جمعیت بیشتر کوسه ها در مرزهای آبی ایران، امارات عربی متحده، قطر و عربستان تقسیم شده است. بنابراین همکاری در این عرصه یک امر لازم و حیاتی است. تحقیقات می تواند به شکل همکاری های دوطرفه یا حداقل به شکل مقایسه ای انجام شود.
و سخن آخر؟
گزارش ها از بیشتر کشورهای حاشیه خلیج فارس حاکی از کاهش ذخایر آبزیان و نزدیک شدن به مرزهای نگران کننده است. این احتمال وجود دارد که برخی از گونه های کوسه ها به دلایلی اعم از ماهیگیری، تخریب زیستگاه و حتی دیگر تهدیدات با پدیده تاسف بار انقراض مواجه شوند، بنابراین بسیار مهم است که همه کشورهای این منطقه به جمع آوری اطلاعات از میزان صید کوسه ها در کشورهای خود اقدام کنند. در شرایط فعلی بدون اغراق اجرای معیارهای شدید حفاظتی نیز امری اجتناب ناپذیر و ضروری است.
درخواست دکتر جابادو از ایرانیان
تیم تحقیقاتی «نظارت و پایش کوسه های خلیج فارس» از هرگونه همکاری در این عرصه قدردانی کرده و از هموطنان ایرانی درخواست کند در صورت مشاهده کوسه نهنگی در آب های ایران، اطلاعات و مشاهدات خود را در فرمی که در آدرس اینترنتی http://goo.gl/NiZQib قراردارد، گزارش کنند. این اطلاعات هر چقدر هم که مختصر می تواند پژوهشگران را در امر حفاظت از کوسه ها به عنوان ستون اساسی اکوسیستم دریایی خلیج فارس یاری دهد. در ضمن از طریق همین وب سایت می توان دیگر اطلاعات، عکس ها و گزارش ها از انواع کوسه های خلیج فارس را چه زنده و چه حتی در بازارهای ماهی فروشی در اختیار محققان مربوط قرار داد