پیامد‌های شور انتقال آب خزر به سمنان /گ

انتقال آب دریاچه خزر به استان سمنان و فلات مرکزی مزه شوری دارد که آینده زیست‌محیطی منطقه را با چالش مواجه می‌کند

ویژگی‌های طبیعی، جغرافیایی، زیست‌محیطی و حتی تاریخی این دریاچه باعث شده است تا اهمیت آن بیش از پیش نشان داده شود و زندگی 100 گونه ماهی که 15 نوع آن مورد بهره‌برداری قرار گرفت و وجود چهار درصد ذخایر نفت جهان در این دریاچه از موضوعاتی است که دریاچه خزر از مناطق استراتژیک جهان معرفی شود و سهم‌بندی آن برای پنج کشور همسایه نیز بر پیچیدگی آن افزوده است.

انتقال آب دریاچه خزر با 21 متر پایین‌تر از سطح دریا تا استان سمنان و فلات مرکزی با حدود 2 هزار متر بالا‌تر از سطح دریا به گفته اسماعیل کهرم از دوران کودکی‌اش به گوشش آشنا است و کما‌بیش صحبت‌هایی در این باره بیان شده است تا در سال 88 مطالعه جدی آن آغاز و در سال 91 توسط استاندار وقت بر آغاز به کار آن تأکید شد و استاندار کنونی سمنان نیز از حامیان جدی این طرح است.

سمنانی بودن رئیس جمهور نهم و دهم و یازدهم از مواردی است که در لابه‌لای سخنان عمومی بیان شده است و البته حجم شایعات در این‌باره که با جدی‌تر شدن انتقال آب گسترده‌تر خواهد شد.

علی‌اصغر یوسف‌نژاد نماینده دوره هشتم و دهم مجلس شورای اسلامی نیز در نامه‌ای به رئیس‌جمهور هم‌گروه سیاسی خود، مواهب زیستی را امانت فرزندان و نه ارث گذشتگان توصیف کرد و بر مخالفت جدی خود با انتقال آب خزر به سمنان اشاره کرد.

نشست ظرفیت سنجی زیست محیطی و اجتماعی بعد از ظهر امروز با موضوع انتقال و جابه‌جایی منابع آبی کشور با تأکید بر آب‌های مازندران با حضور کارشناسان و رسانه های مازندران با همکاری شبکه سمن‌ها و محیط زیست مازندران در بابل برگزار شد و در این نشست بر مخالفت زیست محیطی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی و آبخیز‌داری با این انتقال تأکید شد.

هر‌ چند حضور موافقان این طرح می‌توانست بر روشن‌شدن ابعاد دیگری از آن منجر شود ولی اجرایی شدن چنین نشست‌های روشن‌گرانه‌ای جای تقدیر دارد.

پرفسور عطاالله قبادیان دارای دکترای علوم کشاورزی و فوق دکترای علوم زمین متمرکز در آب و خاک در شاخه بسترشناسی و تولید با اشاره به لزوم تعادل بین قابلیت‌های زیستی و تولیدی با رشد جمعیت، گفت: ظرفیت‌سنجی و تلاش برای ایجاد تعادل بین ظرفیت‌ها و جمعیت در دنیای مدرن از اصول اساسی زندگی جمعی است.

عضو نخبگان علمی آلمان به تاریخچه رشد جمعیت و برنامه‌ریزی برای آمایش سر‌زمینی اشاره کرد و افزود: در دهه 40 آمایش سر‌زمینی در ایران آغاز شد و جمعیت پویا و خلاق از شاخص‌های توسعه و زندگی مدرن است.

وی با بیان اینکه در کتاب کرمان‌شناسی به مسائل زیست محیطی ایران اشاره شده است و در اواخر دهه 60 برای ساماندهی آب و خاک استان خوزستان طرح‌هایی برای مبارزه با شوری آب و شن‌های روان پیشنهاداتی ارائه شده است، خاطر‌نشان کرد: ساماندهی عرصه‌های زیستی و تولیدی، تهیه شناسنامه اراضی و آمایش سرزمینی باید در دستور کار مسؤولان قرار گیرد.

قبادیان به شرایط ویژه استان مازندران اشاره کرد و با بیان اینکه آب خلیج‌فارس در هر 24 ساعت 2 بار در حال رفت و برگشت ولی دریاچه خزر بسته است و برای برداشت از آب دریاچه خزر نیاز به طرح‌های جایگزین است، افزود: عبور خط انتقال آب خزر به استان سمنان از داخل جنگل‌ها بدون مطالعه مناسب زیست محیطی و فرهنگی و اجتماعی و عدم توجه به تعهدات زیست محیطی انجام می‌شود.

وی با اشاره به اینکه گوش شنوایی برای رفع معضلات زیست‌محیطی وجود ندارد، گفت: درخت‌کاری در طول سوال برنامه‌ریزی شود تا باعث جلوگیری از پیشروی کویر باشیم.

نصرالله صفائیان نیز در نشست ظرفیت سنجی زیست محیطی و اجتماعی با موضوع انتقال و جابه‌جایی منابع آبی کشور با اشاره به افزایش نیاز آب در جهان و وجود مصرف سرانه 2 هزار لیتری آب برای انسان در تولید مواد غذایی و صنایع مختلف گفت: برخی اقدامات مانند فروش چوب، کاهش مساحت جنگل‌ها، تغییر مراتع کم‌بازده و تبدیل زمین‌های کشاورزی باعث کاهش منابع آب و افزایش تقاضا برای آن شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه با بیان اینکه انتقال آب بین‌حوزه‌ای باید به عنوان آخرین راه‌حل مورد توجه قرار گیرد و مانند درمان موقت برای بیمار سرطانی استفاده شود، افزود: انتقال آب در کشور‌هایی مانند عربستان، لیبی دوران قذافی و دوران استالین اجرایی شد که نتایج بلند‌مدت آن غیر‌قابل بر‌گشت است و ترس از تبدیل سمنان به «چرنوبیل سوم» وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه دغدغه امروز ما برای ده‌ها سال آینده دریای خزر و سمنان است و شاید در کوتاه مدت نتایج خوبی به همراه داشته باشد اما نتایج بلند‌مدت آن غیر‌قابل جبران خواهد بود.

صفائیان با بیان اینکه جنگل‌ها پشتیبان زندگی ما هستند و مانند اسفنج، آب را در خود نگهداری و به تدریج پراکنده می‌کنند، گفت: از بین رفتن جنگل و مرتع باعث کاهش آب‌های زیر‌زمینی، فرسایش خاک و ایجاد سیلاب می‌شود و با ایجاد تغییر در اکو‌سیستم در انتقال آب دریای خزر به کویر، شاهد مرگ شیلات و ضرر به مبدأ و مسیر انتقال و مقصد خواهیم بود.

محمود شارع‌پور نیز در جلسه بررسی ابعاد انتقال آب دریای خزر به سمنان با اشاره به دغدغه‌های زیست محیطی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حقوق بین‌المللی باید در موضوع انتقال آب دریای خزر به سمنان مورد بررسی قرار گیرد، گفت: مخالفت با طرح‌ها به تنهایی کافی نیست و باید به همراه ارائه راه‌کار‌ها بیان شود تا به لجاجت و سطحی شدن موضوع منجر نشود.

عضو هیأت علمی دانشگاه در رشته‌ جامعه‌شناسی با بیان اینکه از سال 91 در حال تحقیق ابعاد اجتماعی و فرهنگی انتقال آب دریای خزر به سمنان هستم و تجربه کشور‌های مختلف توسعه یافته یا در حال توسعه را مورد مطالعه قرار دادم به رشد جمعیت شهر‌نشینی و نیاز‌های آنان اشاره کرد، افزود: در سال 35 کمتر از 30 درصد مردم ایران شهر‌نشین بودند که این نسبت به 73 درصد رسیده است.

وی ادامه داد: تلاش برای انتقال آب از دهه 60 میلادی که برو کرات‌های دولتی و مهندسین به عنوان پیشرو بودند، انجام شده بود و 365 طرح بزرگ انتقال آب در دنیا انجام شد که مطالعه آنها نشان داده است که مشکلی را حل نکردند و اوضاع را پیچیده کردند.

شارع‌پور بر برخی از اشکالات اقتصادی طرح‌های انتقال آب اشاره کرد و با اعلام اینکه فشار بر بودجه عمومی دولت با وجود اعلام بودجه‌دهی افراد ذی‌نفع که اعلان بودجه 3 هزار میلیارد تومان، 4 هزار و 500 میلیارد تا 9 هزار و 500 میلیارد تومان برای انتقال آب دریای خزر به سمنان اعلام شد، عدم تحقق پرداخت غرامت به مبدع، رشد گسترده جمعیت و شهرنشینی در مقصد، انجام روش‌های غیرقانونی برای استفاده از آب در طول مسیر، وابستگی شدید اقتصاد مقصد به طرح انتقال آب، ایجاد تنش فرهنگی و اجتماعی و قومی، بخشی از آسیب‌های ایجاد شده در طرح انتقال آب در سایر کشورها بوده است.

وی از نابودی فرهنگ و اقتصاد محلی و مهاجر‌فرستی در مناطق مبدأ خبر داد و اظهار کرد: افزایش مصرف و تغییر کاربری‌ها در مقصد، تغییر کاربری زمین‌ها و هزینه گسترده دولت با ایجاد مشکلات مختلف و کاهش محبوبیت دولت، لزوم بررسی راه‌های جایگزین برای حل مشکلات مربوط به آب در مقصد انتقال را افزایش می‌دهد و ریسک‌های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی باید شناخته شود.

شارع‌پور به پنج راهکار یونسکو برای کاهش آسیب‌های انتقال آب اشاره کرد و با بیان اینکه کمبود جدی آب در منطقه مقصد، تأثیرناپذیری توسعه مبدأ از طرح انتقال، ارزیابی همه جانبه زیست‌محیطی، ارزیابی جامع اثرات فرهنگی و اجتماعی و توجه به مزایای منصفانه و عادلانه طرح انتقال آب برای مبدأ و مقصد از دغدغه‌های یونسکو است، گفت: طرح انتقال باید با فرایند شفافیت و پاسخگویی مسؤولان همراه باشد و چرایی استفاده از آخرین راه در ابتدای بررسی موضوعات در کشور هم موضوع قابل بررسی است.

عطا‌الله کاویان از مکاتبات و پیگیری‌های انجمن آبخیزداری ایران و تأثیر این پیگیری‌ها در مواضع مسؤولان ملی خبر داد و با اشاره به این که تامین آب شرب و صنعت برای دامغان و گرمسار در طرح انتقال آب مورد هدف گذاری قرار گرفته است، گفت: استفاده از آب باران و آمایش سرزمینی، استفاده از تکنولوژی‌های استفاده بهینه از آب می‌تواند در دستور کار مسولان برای حل مشکلات باشد.

عضو انجمن آبخیزداری کشور با بیان اینکه پساب غلیظ 50 گرم بر لیتر نمک در فیلتر یا شیرین کردن آب باعث مشکلات مختلف می‌شود، افزود: از ابتدا هشت مسیر برای انتقال آب خزر به سمنان در نظر گرفته شد که ارزان‌تر‌ین مسیر آن به طول 184 کیلومتر انتخاب شد که 72 کیلومتر آن در شالیکار و باغ مرکبات، 41 کیلومتر از جنگل، 69 کیلومتر از کوهستان و 2 کیلومتر دیگر از اراضی پرشیب است.

وی با اشاره به اینکه سمنان با بارندگی کم مواجه است و عوامل تشدیدکننده کمبود آب که با دخالت انسانی به وجود می‌آید در کنار عوامل طبیعی از مهم‌تر‌ین عوامل مشکلات مربوط به آب است، خاطرنشان کرد: در انتقال آب دریاچه خزر به سمنان تعداد 14 روش جایگزینی در دنیا مطرح است که استفاده از قنات‌ها، تزریق منابع زیر‌زمینی آب، استفاده از روش‌های استفاده از آب و در انتها به شیرین‌سازی آب مورد توجه قرار گیرد.

کاویان عنوان کرد: هزینه انتقال هر متر مکعب آب با دانش روز و روش‌های نوین را 2.5 دلار ذکر کرد و با بیان اینکه نگاه اقتصادی و زیست‌محیطی باید در طرح انتقال مورد توجه قرار گیرد و جلوگیری از هدر‌رفت آب کشاورزی، اصلاح آب‌بری در صنعت استان سمنان مورد برنامه‌ریزی قرار گیرد و منابع آب استان سمنان با وجود کمبود بارندگی از متوسط سرانه کشور بالا‌تر است.

وی افزود: حفاظت آب در محل آن باید در اولویت قرار گیرد و استفاده از آب‌های نا‌متعارف، بهره‌برداری از روش‌های جایگزین و استفاده از آب شور استان سمنان برنامه‌ریزی شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه موجودی آب در استان سمنان بالا است که این میزان در کشور یک‌هزار و 750 و در این استان یک‌هزار و 927 متر مکعب است، اظهار کرد: مطالعات زیست‌محیطی باید در اولویت برنامه‌ریزی مربوط به انتقال آب دریای خزر به استان سمنان باشد و نیاز مبدأ و توسعه آینده آن و مناسبات اجتماعی و فرهنگی باید مورد توجه قرار گیرد و خریدار آب انتقال از خزر به سمنان مشخص نیست و گران بودن آن با توجه به هزینه‌های انتقال توجیه اقتصادی ندارد و باعث گرانی محصولات مختلف در مقصد می‌شود.

دغدغه‌های زیست‌محیطی و توجه به تجارب و مطالعات گذشته بیانگر حساسیت و پیچیدگی طرح انتقال آب دریاچه خزر به فلات مرکزی است و ارزشمندی محیط زیست و منابع طبیعی قربانی منافع آنی چند ده ساله قرار می‌گیرد.

حساسیت طرح انتقال آب دریاچه خزر به استان سمنان علاوه بر حساسیت‌های فنی باید از زاویه چگونگی تسریع دست‌اندر‌کار ان هم مورد توجه قرار گیرد و با توجه به تأخیر‌های متعدد در اجرای طرح‌ها و کمرنگ شدن توجیه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن و میزان خسارت این انتقال در دستور کار قرار گیرد.

انتقال آب دریاچه خزر به استان سمنان و فلات مرکزی، مزه شوری دارد که آینده زیست‌محیطی منطقه را با چالش مواجه می‌کند که زندگی پر‌ارزش دریایی و جانوری و حتی جنگل و مرتع و کوهستان و مسیر انتقال را با دگرگونی‌هایی روبه‌رو می‌کند که ضعف ساختاری در مدیریت و نظارت نیز بر این مشکلات افزوده می‌شود.

گزارش از عمران اکبرنژاد

منبع : فارس