مشکلات زیست محیطی و اقتصادی گونه های آبزی غیربومی /گ

حسین ولی خانی ضمن اشاره به اینکه گونه‌های غیر بومی ارتباطی با مرزهای سیاسی ندارند، گفت: گونه‌های غیر بومی گونه‌هایی هستند که به صورت تصادفی یا عمدا توسط انسان به مناطقی در بیرون از دامنه طبیعی پراکنش خود وارد شده و در آنجا زیست می‌کنند.به عنوان مثال اگر یک نوع ماهی از رودخانه سفیدرود برداشته و در رودخانه کرج که قبلا در آن وجود نداشته وارد شود، این ماهی یک گونه غیر بومی برای رودخانه کرج محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: بعضی از گونه‌های غیر بومی به دلیل توانایی‌هایی مانند قدرت تولید مثل بالا، همه چیزخواری و تحمل دامنه وسیعی از شرایط محیطی وقتی به محیط جدیدی وارد می‌شوند باعث ایجاد تغییرات زیادی در آن محیط شده و برای گونه‌های بومی خطر آفرینند و خسارات اقتصادی و اجتماعی به بار می‌آورند که در اصطلاح به گونه آفات در آن منطقه تبدیل می‌شوند که به آن ها گونه های مهاجم گفته می شود. از جمله ماهیان مهاجم می‌توان به گونه تیلاپیا زیلی در استان خوزستان اشاره کرد.

ماهی قرمز، شناخته شده ترین نوع گونه های غیر بومی

ولی خانی با بیان اینکه تا کنون وجود بیش از 30 گونه ماهی غیر بومی در رودخانه‌ها و تالاب‌های ایران گزارش شده است، گفت: ماهی حوض یا ماهی قرمز شناخته شده ترین نوع این گونه‌های غیر بومی است.در مورد تاریخ دقیق ورود این ماهی‌ها به کشور دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد اما چیزی که مشخص است این است که ماهی حوض، ماهی غیر بومی است که توسط مردم به عنوان ماهی تزئینی و همچنین به صورت ناخواسته به وسیله فعالیت‌های آبزی پروری، به بیشتر پهنه‌های آب شیرین کشور وارد شده است.

این محقق گونه های غیربومی آبزی گفت: در دهه 1920 زمانی که بخش سلامت و همچنین سایر بخش‌ها مورد توجه قرار گرفته بود بیماری مالاریا به عنوان مانعی برای پیشرفت تلقی می‌شد به همین دلیل ماهی گامبوزیا برای کنترل آن از کشور ایتالیا خریداری به تالاب‌های شمال کشور معرفی شد و در دهه 1960 تعدادی از این ماهی‌ها از شمال جمع‌آوری و به جنوب کشور منتقل شد به طوری که هم اکنون این ماهی در سرتاسر کشور وجود دارد.

مجموعه شیلات کشور ورود و پخش ماهیان غیربومی را سرعت بخشید است

این کارشناس محیط زیست بیان کرد: با تشکیل شرکت شیلات ایران به صورت رسمی در دهه 1950 ورود و پخش ماهیان غیر بومی مانند قزل آلای رنگین کمان، کپور ماهیان چینی، تیزه کولی، آمورچه و سایر ماهیان سرعت بیشتری پیدا کرد. به طوریکه در سال‌های اخیر نیز با ورود ماهیان غیر بومی و مهاجم تیلاپیا به کشور، ماهیان غیر بومی مورد توجه بیشتری قرار گرفتند.

مشکلات زیست محیطی و اقتصادی گونه های آبزی مهاجم

این محقق گونه های غیربومی آبزی درباره مشکلات زیست محیطی و اقتصادی و اجتماعی گونه‌های غیر بومی و مهاجم گفت: در حال حاضر گونه‌های غیر بومی و مهاجم علاوه بر تاثیرات مخربی که بر روی گونه‌های بومی بر اثر تغذیه از آنها، رقابت برای غذا، مکان تخم ریزی و تاثیر بر محیط زیست آنها داشته‌اند، تاثیرات مهم اقتصادی و اجتماعی نیز به بار آورده‌اند. به عنوان مثال: ماهی آمور یا کپور علف خوار بوده و در دهه 1360 به منظور افزایش تولید ماهی به تالاب هامون در استان سیستان و بلوچستان معرفی شد اما به دلیل اثراتی که بر روی گیاهان آبزی تالاب داشت تاثیرات منفی عمیقی بر اقتصاد محلی همچون تغذیه دام‌ها و صنایع دستی وارد کرد.

ورود ماهی های حوض به سد لار تهدیدی برای حیات قزل آلای خال قرمز

وی اظهار کرد: ماهی حوض در بیشتر رودخانه‌ها و تالاب‌های کشور به فراوانی وجود دارد به طوریکه در دهه 1380 در برخی از سال‌ها بیش از 50 درصد صید تالاب انزلی را به خود اختصاص داده است. این تعداد از ماهی حوض قطعا تاثیرات زیادی در کاهش ماهیان ارزشمند بومی داشته و به دلیل اینکه از نظر کیفیت گوشت در بین مردم مقبولیت نداشته با قیمت ارزانی به فروش می‌رسد.متاسفانه در نمونه برداری های سالهای اخیر مشخص شده که ماهی حوض توانسته به سد لار و رودخانه های منتهی به آن وارد شده و حیات گونه ارزشمند و حفاظت شده قزل آلای خال قرمز پارک ملی لار را تهدید کند.

ولی خانی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر این ماهی به دریاچه زیبا و توریستی نئور اردبیل وارد شده و تعادل زیستی آن را بر هم زده است گفت: برای کنترل این گونه غیر بومی صدها میلیون تومان بودجه مورد نیاز است. همچنین این ماهی به همراه ماهی تیزه کولی، آمورچه و تیلاپیا از ماهیان هرز مراکز پرورش ماهیان گرمابی و آب بندان‌های کشور هستند که سالیانه خسارات قابل توجهی به پرورش دهندگان ماهی وارد می‌کنند.

گونه مهاجم تیلاپیا سبب کاهش ماهیان گرمابی شده است

این کارشناس محیط زیست گفت: بنابر اظهار نظر کارشناسان شیلات ورود گونه تیلاپیای زیلی به مزارع پرورش ماهی استان خوزستان باعث کاهش قابل توجه تولید ماهیان گرمابی شده است.

تیلاپیا عرصه را بر گونه های بومی تالاب شادگان تنگ کرده است

وی درباره ماهی تیلاپیا گفت: این ماهی برای اولین بار در سال 1391 در استان خوزستان مشاهده شد و طی تحقیقات صورت گرفته مشخص شده که متاسفانه در مدت زمان اندک این گونه توانسته به بسیاری از زیستگاه‌های آبی استان وارد و در برخی از مناطق مانند تالاب شادگان فراوان‌ترین گونه شده و عرصه را برای گونه‌های ارزشمند و اقتصادی بومی تنگ کند.

وی ادامه داد: در حال حاضر این گونه مشکلات بسیار زیادی را برای افراد محلی و صیادان بومی ایجاد کرده است؛ به طوریکه از نظر اقتصادی صید آن مقرون به صرفه نبوده و با تاثیرات منفی که بر سایر ماهیان بومی استان گذاشته مشکلات این قشر را دو چندان کرده است. متاسفانه گونه‌های دیگری از ماهیان تیلاپیا نیز در آبهای استان مشاهده شده‌اند؛ به طوریکه این گونه‌ها با ویژگی تهاجمی خود و دارا بودن پتانسیل تبدیل شدن به آفت در حال پراکنش و تکثیر در پهنه‌های آبی استان خوزستان هستند.

این کارشناس محیط زیست درباره اینکه چگونه یک گونه غیر بومی مانند تیلاپیای زیلی در طی چند سال به گونه غالب تالاب شادگان تبدیل می‌شود؟ گفت: نکته‌ای که وجود دارد این است که هر چقدر محیط‌های طبیعی به وسیله فعالیت‌های انسانی آسیب بیشتری دیده و از حالت تعادل طبیعی خارج شوند، گونه‌های غیر بومی راحت‌تر و با دامنه اثر بیشتری در آن محیط استقرار پیدا می‌کنند.استان‌های همجوار خوزستان که سرچشمه رودخانه‌های مهم این استان مانند کارون، دز و کرخه در آنها قرار دارد از استان‌هایی هستند که دارای بیشترین مزارع پرورش قزل آلای رنگین کمان هستند.این مزارع پساب خروجی خود را بدون هیچ گونه تصفیه وارد آب رودخانه‌ها کرده که این امر باعث کاهش کیفیت آب رودخانه‌ها شده است.

ولی خانی گفت: به این عامل، انتقال آب به سایر استان‌ها را نیز می‌توان اضافه کرد. وقتی این رودخانه‌ها وارد خوزستان می‌شوند بر روی آنها سدهایی زده شده که علاوه بر کاهش حجم آب پایین دست، آب خروجی از این سدها نیز با کنترل انسانی نه بر اساس سیر طبیعی مورد نیاز ماهی‌ها، تنظیم می‌شود. برخی از این سدها نیز با مکان یابی نادرست باعث افزایش شوری و کاهش کیفیت آب رودخانه‌ها شده‌اند. در مناطق پایین دست زمین‌های کشاورزی آبی عظیم به خصوص مزارع نیشکر و همچنین مزارع فراوان پرورش ماهیان گرمابی وجود دارد که هر ساله علاوه بر مصرف حجم فراوانی از آب مقادیر زیادی از پساب‌های خود را بدون هیچ گونه‌ تصفیه‌ای وارد رودخانه‌ها و تالاب‌ها می‌کنند. به این موارد می‌توان پساب صنایع مختلف، فاضلاب‌های شهری و روستایی و فعالیت‌های مربوط با استخراج نفت را نیز افزود. این شرایط نشان دهنده توسعه ناپایدار در خوزستان است که باعث شده رودخانه‌ها و تالاب‌ها با کاهش حجم آب و افزایش آلودگی مواجه شده و از حالت تعادل طبیعی خارج و شرایط برای استقرار گونه‌های غیر بومی فراهم شود.

وی ادامه داد: در واقع تالاب شادگان به عنوان یکی از تالاب‌های ارزشمند و بین المللی کشورمان مطرح بوده، به طوریکه در طول یک سال صیادی حدود 15 هزار تن ماهی از آن صید شده است؛ ولی هم اکنون به مکانی تبدیل شده که عملا ورودی آب طبیعی اندکی داشته و بیشترین حجم آب وارد شده به آن پساب حاصل از مزارع نیشکر و پرورش ماهیان گرمابی استان است. با تبدیل شدن این تالاب به مکانی برای تخلیه پساب، جای تعجب نیست که در این شرایط گونه‌ای مانند تیلاپیای زیلی در آن استقرار پیدا کرده و به عنوان یک آفت عمل کند.

حذف کامل گونه‌های غیر بومی غیر ممکن است

این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه متاسفانه حذف کامل گونه‌های غیر بومی عملا غیر ممکن است گفت: تا هر زمان که این گونه‌ها در محیط جدید باشند تاثیرات منفی خود را بر روی اکوسیستم و همچنین اثرات اقتصادی و اجتماعی خود دارند و در حال حاضر با روش‌های موجود تنها می‌توان جمعیت آنها را کنترل کرد تا از آسیب‌های وارد شده کاسته شود.

لزوم توجه بیشتر سازمان های محیط زیست و شیلات به ورود گونه های غیربومی

ولی خانی درباره کنترل گونه‌های غیر بومی و مهاجم و شیوه برخورد با آنها گفت: برای کنترل این گونه‌ها نهادهای مختلفی وظیفه دارند و علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست که مسئول حفاظت از عرصه‌های طبیعی است، مجموعه شیلات کشور نیز طبق قانون حفاظت و بهره برداری از منابع آبزی و همچنین اساس نامه خود، موظف به حفاظت از منابع آبزی در آبهای داخلی است. این در حالیست که در گذشته سازمان حفاظت محیط زیست توجه چندانی به آبهای داخلی نداشته و مجموعه شیلات نیز عمدتا فعالیت آبزی پروری داشته و از گونه‌های غیر بومی غافل بوده است.

این محقق گونه های غیر بومی با بیان اینکه طبق نظر وزارت نیرو استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، قم و مرکزی در مرحله تنش آبی شدید قرار داشته و از نظر برداشت آب بیشتر دشتها در این استانها جزو محدوده‌های ممنوعه هستند گفت: با این شرایط به نظر نمی‌رسد که فعالیت‌های آبزی پروری موجود در این استان‌ها و همچنین برنامه ریزی برای معرفی ماهی مهاجمی که از نظر کیفیت گوشت دارای تردیدهای فراوانی است و مخاطرات فراوان زیست محیطی نیز به همراه دارد از نظر آمایش سرزمینی گزینه مناسبی باشد.

گونه های بومی فواید اقتصادی دارند

وی گفت: اگر از ماهی‌های اقتصادی و ارزشمند بومی مانند ماهیان خاویاری که زمانی سهم قابل توجهی در صادرات ایران داشته‌اند و اگر ماهی سفید، بنی، شیربت و سایر ماهیان بومی حفاظت شوند و ذخایر آنها احیا گردند؛ توسعه، تکثیر و پرورش این گونه‌ها قطعا فواید اقتصادی بسیار فراتر از توسعه گونه‌های غیر بومی در کشور خواهد داشت.

پیشی گرفتن کشورهای عربی از ایران در تولید خاویار

این محقق گونه های غیربومی اظهار کرد: کشورهای عربی همسایه جنوبی ایران مانند عربستان و امارات در تولید خاویار از ایران که روزگاری از مهمترین صادر کنندگان خاویار بوده پیشی گرفته‌اند. طبق آمارها عربستان در سال 2011 حدود پنج تن خاویار تولید کرده این در شرایطی است که کشور امارات پا فراتر گذاشته و با احداث یکی از بزرگترین مراکز فضای بسته پرورش ماهیان خاویاری در دنیا، هدفگذاری تولید 35 تن خاویار در سال 2015 را داشته است. در صورتیکه شایان ذکر است که تولید خاویار در سال 2015 در ایران تنها دو تن بوده است.

کنترل گونه های غیر بومی از برنامه های زیست محیطی کشورهای توسعه یافته

ولی خانی ادامه داد: امروزه کشورهای پیشرو به جای توجه به وارد کردن گونه‌های جدید با صرف زمان و هزینه‌های زیاد در صدد کنترل گونه‌های غیر بومی، احیای گونه‌های بومی و اکوسیستم‌های طبیعی و همچنین آموزش مردم در قبال چگونگی برخورد با گونه‌های غیر بومی هستند برای مثال استرالیا از کشورهایی است که اکوسیستم‌های آبی آن به شدت از ماهیان تیلاپیا آسیب دیده، به نحوی که در این کشور برای کنترل این ماهیان قوانین سرسختانه‌ای وضع شده است حتی زمانی که ماهیگیران تفریحی این گونه‌ها را صید کنند باید به سرعت آنها را کشته و در سطل زباله انداخته و یا دور از منبع آبی آن را دفن نمایند؛ در این کشور نگه داری، فروش و حتی مصرف گوشت تیلاپیا ممنوع بوده و جریمه های قابل توجهی برای عدم رعایت آنها تعیین شده است.در نتیجه، از نهاد ها و بخش های مرتبط با عرصه های طبیعی کشورمان که در دهه های گذشته متحمل آسیب های فراوانی شده است نیز چنین رویکردی مورد انتظار است

منبع : ایسنا