صد سد علیه هامون /گ

اگرچه امسال به دلیل و بارش‌های مناسب، سیلاب‌های بیشتری به دریاچه بزرگ جنوب شرق کشور وارد و این اکوسیستم آبی اندکی دیرتر از سال‌های گذشته خشک شد، اما هنوز چشمان مردم منطقه به تلاش‌های وزارت امور خارجه و رایزنی‌های فرامرزی دوخته شده‌است.

اندک آبی که از رودخانه مرزی هیرمند به تالاب هامون سرازیر می‌شود با ساخت سدهای متعدد در حال کنترل است. مردم محلی می‌گویند افغانستان با ساخت سدهای متعدد تلاش می‌کند کشاورزی خود را توسعه داده و اوضاع نابسامان اقتصادی مردمش را بهبود بخشد. تلاش افغانستان برای بهبود معیشت هموطنانش اما هامونی را که روزگاری محل امرار معاش مردم سیستان و بلوچستان بود به کانون ریزگردها تبدیل کرده ‌است.

بادهای 120 روزه سیستان، دیگر برای مردم این منطقه نعمت نیست زیرا که غبار آن حتی بینایی کودکانشان را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده و شیوع بیماری‌های تنفسی و چشمی در منطقه، هر روز افزایش می‌یابد. این بار در روزهای پایانی شهریورماه خبر رسید که تالاب هامون بار دیگر به طور کامل خشک شد.
احمد قرایی دانشیار پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در گفت‌وگو با «صبح ‌نو» می‌گوید: این هفتمین سالی است که باز هم هامون به طور کامل خشک می‌شود. در گذشته بخشی از آب درون نقاط عمیق‌تر تالاب باقی می‌ماند و با خشکی کامل تالاب مواجه نبودیم. وی ادامه می‌دهد: هامون تالابی فصلی است. میزان تبخیر در این تالاب نزدیک به پنج متر در سال است و این مسأله سبب شده آب ورودی به تالاب در مقابل این تبخیر شدید، باقی نمانده و بستر آن کاملاً خشک شود. قرایی ادامه می‌دهد: در گذشته میزان آورد هیرمند برای تالاب هامون به حدی بود که تبخیر را جبران می‌کرد اما در سال‌های اخیر اندک سیلاب وارد شده به تالاب ابتدا باید در داخل بستر نفوذ کند، بعد آب مورد نیاز گیاهان را تأمین کرده و سپس داخل تالاب را تغذیه کند. در نتیجه همواره با مشکل خشکیدگی کامل تالاب مواجه شده‌ایم.

حدود دو دهه از خشک شدن بخش‌های وسیعی از پهنه پنج هزار و 700 کیلومتر مربعی هامون می‌گذرد و حالا این اکوسیستم آبی به بلای جان مردم تبدیل شده ‌است. دانشیار پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون می‌گوید: بخش‌های عمیق تالاب هامون در ایران واقع شده و حجم آب مورد نیاز برای احیای این تالاب حدود 18 میلیارد متر مکعب است. مردم محلی تصور می‌کنند تمام حق‌آبه تالاب هامون در چاه نیمه‌ها ذخیره می‌شود تا این آب برای تأمین نیازهای مردم زاهدان منتقل شود اما قرایی این نظرات را رد کرده و ادامه می‌دهد: کل حجم آب چاه نیمه‌ها حدود یک میلیارد و 400 میلیون متر مکعب است.

کل حجم آب منتقل شده به زاهدان هم 250 میلیون متر مکعب است اما سالانه 300 میلیون متر مکعب آب از سطح چاه نیمه‌ها تبخیر می‌شود. بنابراین حجم آب انتقالی به زاهدان در مقابل تبخیر قابل مقایسه نیست. وی اضافه می‌کند: طول مدت توفان 120 روزه سیستان به 170 روز رسیده‌ است. سرعت این توفان 10 تا 15 درصد بیشتر شده ‌است. کریدور عبور باد چندین درجه تغییر مسیر داده و همه این عوامل سبب شده شن‌ها، بخشی از مناطق عمیق تالاب را اشغال کنند و به خشک شدن کامل آن دامن بزنند.

تکمیل 50 درصد سدهای افغانستان در سال‌های اخیر
به گفته دانشیار پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون حدود هفت یا هشت سالی است که این تالاب کاملاً خشک می‌شود و این دقیقاً منطبق بر سال‌هایی است که بیش از 50 درصد از 100 سد ساخته شده به روی هیرمند در خاک افغانستان تکمیل شده و به مرحله بهره‌برداری رسیده ‌است. وی ادامه می‌دهد: اگر مدیریت پس از خشکسالی داشته باشیم بسیاری از گونه‌های گیاهی که در خشکسالی از بین می‌روند با ورود آب به هامون احیا خواهند شد. ضمن آنکه دو گونه ماهی بومی هامون توسط شیلات تکثیر شده و در چاه نیمه‌ها که نوعی ذخیره‌گاه نیمه‌مصنوعی هستند، حفاظت می‌شوند. قرایی معتقد است که با ورود مجدد آب به هامون 90 درصد زیستمندان این تالاب دوباره احیا خواهند شد. اما وی درباره رعایت حق‌آبه هامون توسط افغانستان می‌گوید: عمل کردن به پروتکل‌ها و غیره در دست وزارت امور خارجه است که در روابط سیاسی و مباحثات چگونه برخورد کند. این مسأله در حیطه اطلاعات و وظایف من نمی‌گنجد ولی خشک شدن هامون یک دغدغه و بحران فراملی است. وی ادامه می‌دهد: گردوغبار حاصل از هامون فقط به ایران صدمه نمی‌زند. جنوب افغانستان نیز درگیر این معضل شده و در صورت تداوم این روند، پاکستان هم دچار ریزگرد خواهد شد.

امسال برای هامون خوش بود
خانم آرزو اشرفی زاده، رییس‌گروه تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در گفت‌وگو با «صبح‌ نو» تعامل با افغانستان برای دریافت حق‌آبه بیشتر به منظور احیای تالاب هامون را شاه‌کلید حل مشکل جنوب شرق کشور معرفی می‌کند. وی ادامه می‌دهد: مسلماً بدون مشارکت افغانستان برای احیای هامون، موفق نخواهیم بود. اشرفی‌زاده خشک شدن تالاب جنوب شرق کشور را رویه‌ای طبیعی دانسته و می‌گوید: حیات هامون وابسته به سیلاب‌های بالادست است. امسال به دلیل شرایط خوبی که از نظر بارش‌ها داشتیم، حتی دو ماه دیرتر هامون به طور کامل خشک شد. در سال‌های گذشته اواخر خرداد و اوایل تیرماه این تالاب به طور کامل خشک می‌شد.

وی اضافه می‌کند: در حال حاضر به دلیل اینکه مدیریت آب بهتر صورت گرفته و سیلاب‌های وارد شده به تالاب به قسمت‌هایی هدایت شده که آب ماندگاری بیشتری داشته باشد همچنین موانع مسیر حرکت آب برداشته شده، به همین دلیل کمی دیرتر شاهد خشکی کامل تالاب بوده‌ایم. رییس گروه تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست اضافه می‌کند: دریافت حق‌آبه از چاه نیمه‌ها، به همراه اقداماتی که قبلاً اعلام کردم، سبب شد بتوانیم در نزدیکی زابل بخش کوچکی از تالاب را زنده نگه داریم که این مسأله در شرایط روحی و روانی مردم بسیار تاثیرگذار بود. این بخش کوچک هنوز هم پوشش گیاهی دارد. سالانه در جریان خشک شدن هامون هزاران ماهی از بین می‌روند. اشرفی‌زاده این روند را اجتناب‌ناپذیر دانسته و می‌گوید: اگرچه این ماهی‌ها می‌میرند اما در زمان خشک شدن تالاب هم این آبزیان برای مردم محلی درآمد ایجاد می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: در زمان پرآبی تالاب، مردم با صید ماهی زندگی خود را می‌گذرانند و در زمان خشک شدن تالاب، تمام ماهی‌های مرده توسط مردم محلی جمع‌آوری شده و به صورت پودر ماهی به خوراک دام تبدیل می‌شوند به این ترتیب برای مردم محلی درآمد ایجاد می‌شود.

منبع : روزنامه صبح