روند تولید آبزیان در جهان و ایران /گ

روند تولید آبزیان در جهان و ایران

یکی از بزرگترین نگرانیهای جهان، سیر کردن بیش از 9 میلیارد نفر انسان در سال 2050 در شرایطی است که تغییران آب و هوایی اثرات ویرانگری بر محیط زیست گذاشته، شرایط اقتصادی نیز قابل پیش بینی نیست و مهمتر از آن رقابت برای برداشت از منابع طبیعی به اوج خود رسیده است و این در حالی است که جامعه جهانی امیدواری خود را برای دستور توسعه پایدار 2030 مصوب سپتامبر 2015 در سازمان ملل از دست داده است. در دستور کار 2030، سهم ماهیگیری و آبزی پروری در امنیت غذایی در بهره گیری از منابع طبیعی برای تضمین توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی نیز آمده است. هزاران سال پس از چرخش جهان از شکار برای تهیه غذا به سوی کشاورزی، تولید آبزیان نیز از صید و برداشت از منابع طبیعی به سوی تولید آبزیان با بهره گیری از آبزی پوری و افزایش گونه های پرورشی آبزیان گرایش یاقته است. نقطه عطف این گرایش در سال 2014 اتفاق افتاد که بر پایه آمارهای دریافتی مقدار تولید آبزیان با بهره گیری از آبزی پروری برای مصرف مستقیم انسانی، برای نخستین بار از صید آبزیان از منابع طبیعی بیشتر شد. با افزایش تقاضا برای مصرف ابزیان که بر پایه دستور کار 2030 تنظیم شده است، افزایش تولید آبزیان چالشی بزرگ و الزامی خواهد بود.

از آنجایی که تقریبا از دهه 1980 میلادی مقدار صید از منابع طبیعی ثابت مانده است، ابزی پروری نقش بسیار ویژه ای برای تامین نیاز آبزیان برای مصرف مستقیم انسانی یافته است.

آبزی پروری در سال 1974 تنها 7% مصرف انسانی پابزیان را تامین می نمود و این رقم در سال 1994 به 26% افزایش یافت و در سال 2004 به 39% از کل ابزیان تولیدی برای مصرف انسانی رسید. چین نقش بسیار ویژه ای در افزایش تولید پابزیان پرورشی داشته است و به تنهایی 60% از این تولیدات را به خود اختصاص داده است. سایر کشورهای جهان نیز گسترش چشمگیری در تولید آبزیان پرورشی برای مصرف انسانی داشته و از سال 1995 تا کنون به دوبرابر افزایش یافته است.

تولید جهانی آبزیان برای مصرف انسانی در پنج دهه اخیر از رشد جمعیت جهانی پیشی گرفته و میانگین رشد آن برای سالهای 1961 تا 2013 به 3.2 رسیده است که دو برابر نرخ رشد جمعیت جهانی است و در نتیجه مصرف سرانه آبزیان رشد چشمگیری داشته است (نمودار 1).

نمودار1- مصرف سرانه جهان 2014؛ FAO

مصرف سرانه آبزیان در جهان از میانگین 9.9 کیلوگرم در دهه 1960 به 14.4 کیلوگرم در دهه 1990 رسید و این رقم برای سال 2013 برابر با 19.7 کیلوگرم برآورد می شود و این در حالی است که گزارشات حاکی از افزایش این مقدار برای سالهای 2014 و 2015 به بالای 20 کیلوگرم خواهد بود (جدول 1). هم زمان با افزایش تولید، سایر حلقه های زنجیره تولید نیز توسعه چشمگیری داشته که منجر به کاهش مقدار ضایعات، بهبود بهره برداری از آبزیان، بهبود کانالهای توزیع، سادگی و فراوانی در دسترس قرار گرفتن آبزیان برای همه مردم، افزایش درآمد و فراگیر شدن مصرف در سطح شهرها شده است. بازرگانی بین المللی پابزیان نیز توسعه چشمگیری داشته و در نتیجه تنوع گونه های برای مصرف انسانی در بازار بیشتر به چشم می خورد.

هرچند مصرف آبزیان در کشورهای توسعه یافته رشد چشمگیری داشته است (5.2 کیلوگرم در سال 1961 به بیش از 18.8 کیلوگرم در سال 2013) ولی در کشورهای کمتر توسعه یافته کماکان مصرف پایین آبزیان هشدار دهنده است (از 3.5 به 7.6 کیلوگرم ). در کشورهای صنعتی میانگین مصرف سرانه آبزیان 26.8 کیلوگرم است که نشانگر درخواست روز افزون برای آبزیان است و این در حالی است که تولید در این کشورها تقریبا ثابت بوده و بیشتر از واردات تامین می شود.

این افزایش مصرف آبزیان، رژیم غذایی مردم جهان را در بهره گیری از تنوع غذایی تحت تاثیر قرار داده است. در سال 2013 سهم آبزیان در مصرف پروتیین حیوانی مردم جهان بیش از 17% بوده و سهم ان در کل پروتیین مصرفی 6.7% گزارش شده است.

علاوه برآن، ماهی برای بیش از 3.1 میلیارد انسان، با میانگین مصرف سرانه 20 کیلوگرم، خوراک بسیار ارزشمند و دلپذیری است. علاوه بر آنکه ماهی خوراک بسیار دلپذیری است، داشتن اسیدهای امینه ارزشمند، قدرت هضم شدن ساده و سریع در بدن انسان، پروتیینهایی با کیفیت بالا، چربیهای بسیار مفید از جمله منبع امگا3، ویتامینهای D, A و B و مواد معدنی های ارزشمند از جمله کلسیم، ید، روی، آهن و سلینیم به ویزه اگر آبزیان را کامل مصرف کنیم، نشانگر اهمیت و ارزش غذایی بی نظیر آبزیان برای سلامت انسان است. با مصرف اندک ماهی به ویژه در کشورهای فقیر و کمتر توسعه یافته که پایه پروتیین آنان بیشتر گیاهی است، می تواند نقش چشمگیری در سلامت آنان و امنیت غذایی این جوامع داشته باشد.

از آنجایی که آبزیان دارای چربیهای غیر اشباء هستند، نقش بسیار ویژه ای ذر پیشگیری از بیماریهای قلبی دارند. علاوه برآن، مصرف آبزیان، به رشد جنینی و نوزادان برای تکامل سیستم مغزی و عصبی آنان کمک چشمگیری می نماید. همچنین علیرغم داشتن ارزش فراوان غذایی، مصرف آبزیان در رژیم غذایی نامتعادل و مشکلات چاقی می توان نقش ویژه ای داشته باشد.

تولید آبزیان از منابع طبیعی و با روش صید در سال 2014 به رقم 93.4 میلیون تن رسید که مقدار 81.5 میلیون تن از دریاها و مقدار 11.9 میلیون تن از آبهای داخلی برداشت شده است(جدول 1).

تولید آبزیان از دریاها و منابع طبیعی در سال 2014 به 8.5 میلیون تن رسید که از سالهای گذشته کمی بیشتر بود.

در صید از منابع دریایی، چین بیشترین برداشت را داشته و به دنبال آن کشورهای اندونزی، ایالات متحده آمریکا و روسیه دارای بیشترین سهم از دریا بوده اند. از سال 1950 تا 1988 صید هر ساله شاهد افزایش بود و در این سال به بیش از 78 میلیون تن رسید. صید از سال 1988 رو به کاهش گذاشت و برای سالهای 2003 تا 2009 تقریبا ثابت بود. در سال 2010 افزایش صید آغاز شد و در سال 2014 به بالاترین مقدار خود یعنی 81.5 میلیون تن رسید. در سال 204 از میان 25 کشور صاحب نام در صید آبزیان، کشورهای چین، اندونزی و میانمار در آسیا، نروژ در اروپا و شیلی، پرودر امریکای جنوبی بیشترین برداشت را از منابع طبیعی داشتند.

در سال 2014، در میان مناطق صیادی جهان منطقه شمال غرب اقیانوس آرام بالاترین مقدار صید را داشته و به دنبال آن مناطق صیادی غرب مرکزی اقیانوس آرام، شمال شرق اقیانوس اطلس و شرق اقیانوس هند دارای بیشترین برداشت از منابع طبیعی را گزارش کرده اند. در مناطق صیادی مدیترانه و دریای سیاه دارای شرایط بسیار بحرانی است. از سال 2007 صید در این منطقه به یک سوم کاهش یافته و بیشترین کاهش صید مربوط به ماهیان ریز سطح زی از جمله آنچوی و ساردین بوده است.

در سال 2014 صید جهانی از منابع طبیعی آبهای داخلی به 11.9 میلیون تن رسید که نشانگر 37% افزایش در دهه گذشته است. 16 کشور در سال بیش از 200 هزار تن صید از منابع آبهای داخلی دارند که باهم 80% تولید را به خود اختصاص داده اند.

تولیدات آبزی پروری در سال 2014 بیش از 73.8 میلیون تن با بیش از 160.2 میلیارد دلار آمریکا بود. از میان تولیدات آبزی پروری، ماهیان استخوانی با 49.8 میلیون تن و ارزش 99.2 میلیارد دلار، صدفهای با 16میلیون تن و برابر با 19 میلیارد دلار و 6.9 میلیون تن سخت پوستان با 36.2 میلیارد دلار و 7.3 میلیون تن سایر آبزیان از جمله قورباغه با 3.7 میلیارد دلار به ترتیب سهم تولید را به خود اختصاص دادند. همه تولیدات آبزی پروری برخلاف تولیدات صید برای مصرف مستقیم انسانی تولید می شود. سهم آبزی پروری در تولید جهانی آبزیان در حال افزایش است و این روند در همه قاره ها مشاهده می شود. سهم آبزی پروری از 31.25% در سال 2004 به 42.1% در سال 2012 رسید و در سال 2014 به 44.1% افزایش یافت. نمودار 2 روند صید و آبزی پروری جهان را نمیش می دهد.

نمودار 2- روند تولید جهانی آبزیان در جهان (هزار تن)؛ FAO

بر پایه آمارنامه سازمان شیلات ایران و آمارنامه سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO Yearbook 2016) در سال 1393(2014 میلادی) در میان کشورهای صیادی جهان، در جایگاه 24 قرار دارد. برپایه همین منابع آبزی پروری ایران نیز در میان کشورهای تولید کننده آبزیان پرورشی جایگاه 18 را به خود اختصاص داده است. نمودار شماره روند تولید در ایزان را نمایش می دهد.

نمودار 3- روند تولید به تفکیک آبزی پروری و صید در ایران

علیرغم مکانیزمهایی که سازمان شیلات ایران برای پایداری از منابع آبزی در دریای خزر و خلیج فارس بکار گرفته است، توده زنده آبزی در این دومنبع شرایط بحرانی داشته و به ویژه آبزیان با ارزش در بازار مصرف، بسیار شرایط سختی دارند و نسل این آبزیان در حال تهدید بسیار شدید است.

آلودگیهای شدید نفتی، صنعتی، شهری و کشاورزی از یک سو و فشار روزافزون تلاش صید توسط صیادان مجاز و غیر مجاز از سوی دیگر، زمینه تجدید نسل طبیعی و بازسازی ذخایر را از این منابع ارزشمند گرفته است. شرایط نیز به گونه ای است که همه خورهای طبیعی، مصب رودخانه ها، تالابها و ...... به دلیل دستکاریهای انسانی، آلودگیها و تغییرات مصنوعی زیستگاههای طبیعی نوزاذان آبزیان را تخریب نموده و هیچ برنامه ای برای بازسازی، بهسازی و نگهداری از این زیستگاههای طبیعی ارزشمند در دستور کار سازمانهای محیط زیست و شیلات نمی باشد. با این شرایط نسل آبزیان در این دو منبع ارزشمند هر روز بیشتر تهدید می شود و تهی شدن منابع اّبزی که در سایر مناطق جهان از جمله دریای سیاه و دریای مدیترانه تجربه شده است دامنگیر این منابع آبی خواهد شد.

صید در آبهای جنوبی کشور با اندکی افزایش از 470 هزار تندر سال 1392 به 535 هزار تن در سال 1393افزایش یافته که بیشتر مرهون صید آبزیان ریز سطحزیست که برای مصرف آرد ماهی که در پرورش آبزیان، دام و طیور بکار گرفته می شود.

برداشت از گونه های با ارزش سطحزی درشت و کفزیان تقریبا روند ثابتی داشته و صید میگو از دریا درآبهای جنوبی کشور نسبت به سال گذشته از 8700 تن در سال 1392 به 8500 تن در سال 1393 کاهش یافته است.

هرمزگان با 217 هزارتن، سیستان و بلوچستان با 213 هزارتن، بوشهر با 57 هزارتن و خوزستان با 47 هزارتن به ترتیب سهم خود را از آبهای خلیج فارس و خلیج عمان دریافت نموده اند.

صید در آبهای شمال نه تنها افزایشی نداشته بلکه کاهش یافته است. صید از دریای خزر از 40 هزارتن در سال 1392 به 39 هزارتن در سال 1393 کاهش یافته و این روند مشکلات فراوانی را برای صیادان در سواحل شمال ایجاد کرده.

در آبهای دریای خزر نیز شرایط همانند ابهای جنوب کشور است؛ صید ماهیان ریز سطح زی که برای مصرف آرد ماهی است کمی افزایش یاقته و ماهیان ارزشمند استخوانی از 9 هزارتن در سال 1392 به 8 هزارتن کاهش داشته است. ماهیان خاویاری نیز از 16 تن در سال 1392 به 6 تن در سال 1393 کاهش یافته که بسیار اسف بار و هشدار دهنده است.

در میان سه استان شمالی کشور، مازندران 23 هزارتن، گیلان با 15 هزارتن و گلستان با 1 هزارتن در برداشت از منابع آبزی دریای خزر سهم داشته اند.

سهم جنوب و شمال کشور از برداشت از منابع آبزی در سال 1393 به ترتیب بیش از 93% برای جنوب و کمتر از 7% برای شمال بوده است.

در نمودار شماره 4 روند صید در آبهای جنوبی کشور نشان می دهد. همانگونه که از نمودار پیدا است، صید کفزیان که ماهیهای ارزشمند و متعلق به آبهای ایران است، در چند سال گذشته ثابت و گاهی کاهش داشته است. صید از آبهای دور (سطح زی درشت) در چند سال گذشته با سرمایه گذاری بخش خصوصی افزایش داشته و این افزایش باعث افزایش صید در آبهای جنوب بوده است.

آبزی پروری در ایران

آبزی پروری در ایران در سال 1393 برابر است با 371840 تن که نسبت به سال گذشته افزایشی نداشته و روی هم 39% از کل تولیدآبزیان در ایران را شامل می شود. این رقم در مقایسه با روند جهانی آبزی پروری کمتر است (بیش از 44%) و این در حالی است که به دلیل امکانات آب و هوایی زمینه افزایش تولید در این فعالیت کاملا وجود دارد. تا دهه 1380 سرمایه گذاری برای گسترش فعالیتهای آبزی پروری از سوی دولت به ویژه از سال 1372 که محدودیت منابع طبیعی دریایی مشخص شد و روند صید کاهش یافت، بسیار خوب بود و با استقبال بخش خصوصی روند گستری و افزایش تولید، چشم انداز مناسبی داشت ولی در دو دهه گذشته سرمایه گذاری در این فعالیت در حد صفر بوده و توجهی به این فعالیت ارزشمند نشده است.

علاوه برآن که سرمایه گذاری در این فعالیت بسیار کاهش یافته است، سرمایه گذاری برای گسترش بازار و افزایش مصرف آبزیان نیز که در دهه 1370 به اوج خود رسید متاسفانه متوقف شده است. نبود سرمایه گذاری لازم در زیربناه های آبزی پروری از یک سوی و نبود برنامه برای افزایش مصرف سرانه آبزیان از سوی دیگر، روند تولید در این فعالیت با سردرگمی و کندی روبرو گردیده و از برنامه های خود فاصله بسیاری دارد.

مصرف آبزیان در ایران نیز همان گونه که در نمودار ماره 1 امده است، با مصرف جهانی در دو دهه گذشته فاصله زیادی گرفته و تنها 9 کیلوگرم برآورد می ود و این در حالی است که مصرف سرانه جهان 20 کیلو گرم می باشد. ارزش خوراکی و اهمیت آبزیان به گونه ای است که برای سلامت جامعه، نیازمند توجه بیشتر و برنامه ای فراگیر و دراز مدت است

پایانسخن
1- آبزیان برای سلامت انسان بسیار ارزشمند است و از زمانی که این نکته با افزایش دانش بشر بیشتر هویدا شده است گرایش کشورهای پیشرفته جهان از جمله کشورهای صنعتی، اروپا و آمریکای شمالی به مصرف آبزیان به سرعت افزایش یافته است(نمودار1)

2- کاهش آبزیان در منابع طبیعی جهان از دهه ۱۹۸۰ آغاز شده و از آن پس کشورهای پیشگام در تولید آبزیان، از صید به پرورش روی آورده اند و زیربناهای خود را برای این چرخش در تولید با سرمایه گذاری فراهم نموده اند! در ایران هرچند این چرخش در دهه ۱۳۷۰ انجام شد ولی سرمایه گذاری برای زیربناهای لازم در دو دهه گذشته بسیار ناچیز بوده و نتوانسته روند افزایش آبزیان پرورشی را به برنامه ها و پیش بینی ها نزدیک نماید

3- وجود منابع آبی دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب می تواند منبع ارزشمند تولید ابزیان، درآمد برای ساحل نشینان و فرصتهای شغلی باشد. متاسفانه در دو دهه اخیر حفاظت و نگهداری از این دو منبع ارزشمند بدون تدبیر انجام شده و صید غیر مجاز همراه با افزایش بی رویه تلاش صید منجر به کاهش توده زنده آبزیان و به ویژه کاهش شدید آبزیان ارزشمند در بازار مصرف شده است!
بازسازی و بهبود زیستگاه نوزادان آبزیان از یک سوی و رهاسازی مصنوعی نو اد آبزیان ارزشمند از سوی دیگر می تواند توده زنده اب این را به حالت عادی خود برگرداند.
سازمانهای محیط زیست و شیلات ایران هردو باید پاسخگوی کاهش شدید توده زنده در این دو منبع آبی باشند. وظیفه ای که در دو دهه اخیر هیچگاه دغدغه این دو سازمان نبوده و تدبیر موثری در دستور کار این دو سازمان جایی نداشته است.
همکاری سازمانهای محیط زیست و شیلات ایران در دریای خزر می تواند زمینه ساز بهبود و بهسازی توده زنده دریای خزر شود! زیستگاه‌های نوزادان در این منطقه نیازمند سرمایه گذاری است و از سوی دیگر بازنگری در رهاسازی نوزادان آبزیان همکاری این دو سازمان را نیازمند است!

4- در خلیج فارس نیز شرایط بدتر از دریای خزر است! کاهش شدید ماهیان کفزی و ارزشمند بازار مصرف نیازمند توجه و بازنگری در برنامه ها و سیاستهای اجرایی است. همه کشورهای حوزه دریای خزر علاقه مند به بازسازی، بهسازی و افزایش توده زنده آبزی خایج فارس هستند و در این راه تلاشهایی دانه اند ولی به تنهایی توان باز گرداند توده زنده ابزی به حالت گذشته ندارند!

سازمان منطقه ای(RECOFI) موجود برای همکاری و تلاش هماهنگ در این منطقه نیز به دلیل سایه سیاست زدگی نتوانسته نقش خود را حتی در پایین ترین سطح انجام دهد! همکاری کشورهایی که بیشتر احساس مسولیت نموده و کمتر درگیر مسایل سیاسی هستند از جمله کویت، قطر، عراق و ایران شاید بتواند با این بی تفاوتی و بی تدبیری در بهره برداری و نگهداری از آبزیان با ارزش خلیج فارس را چاره ساز باشد! بی تردید انجام پروژههای مشترک برای بازسازی و بهسازی زیستگاه نوزادان آبزیان و رهاسازی گونه های ارزشمند که بیشتر در تهدید تلاش صید هستند شاید مرحمی بر زخم توده زنده ابزی خلیج فارس باشد!

5-بازاریابی داستانی است که علیرغم آگاهی مدیران از نقش آن در تولید، متاسفانه در دو دهه اخیر کمتر برای گسترش آن سرمایه گذاری شده است. بخش خصوصی تلاش فراوانی برای افزایش تولید آبزیان پرورشی دانه ولی به بازار که می رسد با نوسان قیمت و پیشنهادات غیر قابل پیش بینی روبرو می شوند.

میگوی پرورشی چون با هدف بازار بین المللی تولید می شود، همیشه با استقبال خریداران همراه است و به راحتی بازاریابی نی می شود ولی سایر آبزیان همواره با نوسان و سردرگمی بازار مصرف داخلی مواجه بوده و توان برنامه ریزی را از تولید کننده گرفته است!

درحالی که کشورهای صاحب سرمایه، سرمایه گذاری را برای تغییر رژیم غذایی مردم انجام داده و گرایش به مصرف آبزیان را با شتاب بیشتری همراه ساخته اند، در دو دهه اخیر کار شایسته ای که شیلات ایران در دهه 1370 با همکاری وزارت بهداشت و درمان و صدا و سیمای جمهوری اسلامی آغاز کرده بود به فراموشی سپرده و بر نامه جامعی در این زمینه در دستور کار سازمان شیلات ایران نیست! سرمایه گذاری در بازار برای گسترش بازار آبزیان می تواند تنگنای موجود بر سر راه تولید آبزیان پرورشی را برطرف ساخته و زمینه لازم را برای روند افزایش تولیدات ابزی پروری کشور، به ویژه برای تولید کپور ماهیان و قزل آلا که بازار هدف آن مصرف داخلی است را فراهم سازد.

ابراهیم میگلی نژاد- علیرضا کیهان پور