نقش تالابها بر جوامع زیست محیطی /گ

در راستای آگاهی بخشی در موضوع مدیریت بحران آب، نسبت به انتشار مقالات و مطالب همایش ها و سمینارهای مرتبط در طی سالیان اخیر اقدام می نماید. در ادامه مقاله *نقش تالابها بر جوامع زیست محیطی(پرندگان، پستانداران و آبزیان) از اولین کنفرانس بین المللی بحران آب که در سال 1387 در دانشگاه زابل برگزار شد تقدیم می شود

تالابها یکی از پرثمرترین و حاصلخیزترین اکوسیستم‌ها در دنیا بوده که با جنگل‌های بارانی قابل مقایسه هستند و به عنوان غنی‌ترین اکوسیستم، بیشترین تنوع زیستی را به خود اختصاص داده اند. تالابها تقریباً 6 درصد مساحت کره زمین را تشکیل مى دهند و انواع گونه‌های مختلف گیاهان، حشره ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان، ماهی‌ها و پستانداران می‌توانند بخشی از اکوسیستم تالاب باشند. جوامع زیست محیطی، از تالاب بعنوان بخشی از چرخه زندگی و یا تمامی چرخه زندگی خود استفاده می‌کنند بطوریکه برگ و ساقه گیاهان مرده را در آب می‌ریزند و ذرات کوچک مواد آلی را به نام پوده تشکیل می‌دهند. این مواد غنی، غذای بسیاری از حشرات کوچک آبزی،‌ صدف‌ها و ماهی‌های کوچک را که خود، غذای ماهی‌ها، خزندگان، دوزیستان، پرندگان و پستانداران بزرگتر هستند را تشکیل می‌دهد. از اینرو می توان تالاب را به عنوان یک سوپر مارکت زیستی تشبیه نمود. از آنجا که اکوسیستم ها سالیانه حداقل 33 تریلیون دلار ارزش خدماتى را به وجود مى آورند بر این اساس نتایج بدست آمده نشان مى دهد که 9/4 تریلیون دلار از این مبلغ تنها از طریق تالاب ها تأمین مى شود. براساس برآوردهای انجام شده ارزش افزوده هر هکتار تالاب معادل 20 هزار دلار تخمین زده شده است. مطالعات اخیر نشان می دهد که یکی دیگر از عملکردهای اضافی تالابها حفظ و ثبات اتمسفر می باشد. بنابراین عملکرد تالاب و ارزش این عملکردها برای جامعه انسانی، بستگی به مجموعه پیچیده رابطه میان تالاب و اکوسیستم های دیگر در حوضه آبخیز دارد. در این مقاله ابتدا به نقش تالاب بر جوامع زیست محیطی و سپس عواملی که باعث تخریب تالابها می شوند اشاره می گردد.

مقدمه

تالابها یکی از پرثمرترین و حاصلخیزترین اکوسیستم‌ها در دنیا بوده که با جنگل‌های بارانی قابل مقایسه هستند و به عنوان غنی‌ترین اکوسیستم، بیشترین تنوع زیستی را به خود اختصاص داده اند. تالابها در تمامی بخشهای کره زمین بجز قطب جنوب مشاهده می‌شوند. امروزه اهمیت تالابها و مزایای اقتصادی- اجتماعی آنها در کنترل سیلاب، بهبود کیفیت آب، تغذیه آب های زیرزمینی، حفاظت و دفاع از سواحل، تولید ماهی، توریسم، پناهگاه حیات وحش، ذخایر ژنتیکی گیاهی و حیوانی، تلطیف هوای منطقه و سایر ارزش های آنها آشکارتر گردیده است. تالابها تقریباً 6 درصد مساحت کره زمین را تشکیل مى دهند و انواع گونه‌های مختلف گیاهان، حشره ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان، ماهی‌ها و پستانداران می‌توانند بخشی از اکوسیستم تالاب باشند[3]. جوامع زیست محیطی، از تالاب بعنوان بخشی از چرخه زندگی و یا تمامی چرخه زندگی خود استفاده می‌کنند بطوریکه برگ و ساقه گیاهان مرده را در آب می‌ریزند و ذرات کوچک مواد آلی را به نام پوده تشکیل می‌دهند. این مواد غنی، غذای بسیاری از حشرات کوچک آبزی،‌ صدف‌ها و ماهی‌های کوچک را که خود، غذای ماهی‌ها، خزندگان، دوزیستان، پرندگان و پستانداران بزرگتر هستند را تشکیل می‌دهد. خواص شیمیایی و فیزیکی مانند آب و هوا، شکل چشم‌انداز (وضعیت جغرافیایی)، زمین شناختی، حرکت و فراوانی آب، در تعیین گیاهان و جانورانی که در هر تالاب زندگی می‌کنند نقش دارند. رابطه پیچیده و پویای میان موجودات زنده‌ای که در محیط تالاب زندگی می‌کنند بعنوان شبکه غذایی وجود دارد. از اینرو می توان تالاب را به عنوان یک سوپر مارکت زیستی تشبیه نمود. در واقع تالاب‌ها مناطق منحصر به فرد با ویژگی‌های مخصوص به خود می‌باشند که این ویژگی‌ها از فصلی به فصل دیگر، تغییر می‌نماید. تالاب‌ها در سراسر دنیا در مناطقی که فرو رفتگی با آب پوشانده می‌شود و یا نقاطی که رودخانه‌ها به اقیانوس می‌رسند، وجود دارد. حرکت و انتقال آب در مناطق تالابی بسیار کند است. حتی زمانیکه آب کافی در محیطهای تالابی وجود ندارد، خاک تالابها تمامی سال و تمامی مدت اشباع از آب است. اغلب، تالابها میزبان قابل توجه زیستی و بومی است بطوریکه «شرکت گروه مهندسین ایالت متحده» و «مؤسسه حفاظت از محیط زیست»، به اتفاق یکدیگر تالاب را بدین صورت تعریف کرده‌اند: مناطقی که بوسیله آب‌های زیرزمینی و یا آب‌های سطحی کاملاً اشباع و غرق شده‌اند و طول این دوران آنقدر زیاد است تا گیاهانی که با شرایط زندگی گیاهی در محیط خاک اشباع شده، سازگار هستند در آنجا رشد کنند. گرچه کشور ما ایران در منطقه خاورمیانه اولین کشوری است که عضویت جامعه بین المللی حفاظت از تالابها را پذیرفته و بعنوان بنیانگذار کنوانسیون رامسر در سال 1350 می باشد بنابراین شایسته است که مسئولین امر و متولیان حفظ منابع آبی و تالابها با اتخاذ روش¬های معقول و مدیریت صحیح در حفظ و حراست از این مناطق با ارزش دریغ نورزند[5].

قوانین زیست محیطی مرتبط با حفاظت از تالابها:

دخالت های انسان در طبیعت و بر هم زدن نظم موجود در نظام هوشمند محیط طبیعی بویژه نابود ساختن سطوح وسیعی از تالابها در سرتاسر جهان، سبب گردید که کم کم به اهمیت و ارزش بسیار بالای این مناطق که به نوعی موجب تصفیه آب رودخانه ها و دریاچه ها می گردد پی برده و در جهت ممانعت از تخریب و نابودی سطوح بیشتری از تالابها و حفظ و نگهداری از آنها اقدام گردد. به لحاظ اهمیت بالای تالابها، کنوانسیون رامسر یا کنوانسیون تالابها در دوم ماه فوریه ۱۹۷۱ بهمن ماه ۱۳۴۹ در رامسر به امضاء رسید[10]. در این کنوانسیون اولین پیمان بین الدولی جهانی است که نگاهی تازه به حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی داشته، اما با این وجود در مقایسه با پیمان‌های مشابه بعدی، مقرراتی کلی و ساده دارد و بر حفاظت و بهره ‌برداری معقول از تالابها به خصوص در جهت فراهم ساختن زیستگاهی برای پرندگان آبزی تأکید می‌کند. این کنوانسیون طی گذشت سال‌ها گستره دید خود را چنان افزایش داده که تمام ابعاد حفاظت و بهره ‌برداری معقول از تالاب‌ها را در بر می‌گیرد و آن را در زمره اکوسیستم‌هایی می‌¬داند که در حفاظت از تنوع ‌زیستی و رفاه جامعه بشری اهمیت فوق‌العاده ‌ای دارد اما این اهمیت در ارتباط با تالابهای ایران تا کنون وجود نداشته است. کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵جنبه قانونی یافت و هم اکنون ۱۴۷ کشور عضو رسمی دارد و یکهزار و ۴۵۹ تالاب با اهمیت بین‌المللی با مجموع مساحت حدود ۱۲۵میلیون هکتار را در سطح جهان به ثبت رسانده است[10].

قوانین ملی:

اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید:

در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعدی می¬باشد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن لازمه پیدا کند ممنوع است. این اصل اولویت حفاظت پایدار محیط زیست و استفاده خردمندانه از منابع را نسبت به هر نوع فعالیت اقتصادی دیگر مشخص می‌سازد. قوانین، آیین نامه و مقررات متعددی در زمینه حفاظت محیط زیست در امور مختلف فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی وجود دارد و بسیاری از این قوانین و آیین نامه‌ها در نشریه‌ای تحت عنوان مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست، 1376 گردآوری شده است. این نشریه اخیراً (1379) مورد تجدیدنظر قرار گرفته است و قوانین جدید تدوین شده پس از چاپ اول نشریه مذکور در آن لحاظ شده‌اند[10].

قوانین مدیریتی تالابها:

قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 1353 و اصلاح شده در 1371، این قانون مشتمل بر بسیاری از مواد مهمی است که هم اکنون بر بخش عمومی فعالیتهای سازمان محیط زیست نافذند. قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی مصوب 1374 و آیین نامه‌ای اجرائی مربوط به آن منتشر شده در سال 1378، این قانون و آیین نامه در اصل اختیارات و مسئولیتهای سازمان شیلات را در زمینه توسعه، بهسازی و غنی‌سازی منابع آبزی در آبهای داخلی و حدود اختیارات و مسئولیتهای مشترک شیلاب و سازمان محیط زیست را هر جا که این آبهای داخلی در مناطق حفاظت شده قرار دارند یا در مورد تالابهای دارای اهمیت بین‌المللی معین می‌کند. قانون حفاظت دریا و رودخانه‌های مرزی از آلودگی با مواد غنی مصوب 1354، این قانون روشهای آلودگی با مواد نفتی را معین می‌کند. مسائل مرتبط با نشت از لوله‌های نفت نیز در همین قانون درنظر گرفته شده است. آیین نامه اجرائی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست منتشر شده در سال 1354 و اصلاح شده در سال 1374، این آیین نامه مشتمل است بر مقررات و دستورالعمل‌هایی است که به مدیریت پارکهای ملی، آثار طبیعی و ملی، پناهگاههای حیات وحش و مناطق حفاظت شده مربوط می‌شود. آیین نامه اجرای جلوگیری از آلودگی آب منتشر شده در سال 1373، این آیین نامه مسئولیتهای مشترک سازمان حفاظت محیط زیست و وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی، صنایع، مسکن و شهرسازی، کار و امور اجتماعی، کشور و شهرداریها را در زمینه پیشگیری از آلودگی منابع آب معین می‌کند[10].

اهمیت و کارکرد تالاب:

در کل درباره اهمیت تالاب می توان گفت که مکان مناسبی برای تحقیق، مطالعه و پژوهش در اصول بنیادین بیولوژیکی و اکولوژیکی مانند جریان انرژی، چرخه بیوژئوشیمیایی، بیولوژی جمعیت است. تالابها از نظر زیست محیطی دارای کارکردها و ارزشهای منحصربفردی می¬باشند که همواره توجه دانشمندان مختلف علوم زیست-محیطی را به خود معطوف داشته¬اند. بطوریکه کارشناسان بین‌المللی محیط زیست ارزش هرهکتار تالاب رامعادل ۲۰ هزار دلار یعنی ۲۰۰ برابر ارزش زمین‌های کشاورزی و ‪ ۱۰ برابر ارزش هر هکتار جنگل ارزیابی کرده‌اند[1]. تالابها نقش و عملکرد اکوتون را داشته، یعنی اینکه مرز میان زیستگاه‌های مختلف محسوب می‌شوند، و دارای ویژگی اکوسیستم آبی وخشکی است. تالابها در طول سواحل اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و در فرو رفتگی‌های منطقه‌ای یافت می‌شوند. منشاء آب تالاب‌های طبیعی از جریان‌های جزر و مدی، دریاچه‌ها، رودخانه‌های سیلابی و یا از طریق آبهای زیرزمینی، تأمین می‌شوند. سطح ایستایی آب در تالاب،‌ در سطح و یا نزدیک به سطح زمین قرار دارد و زمین اغلب با آب کم عمق پوشیده شده است. تالابها، اغلب بدلیل نقشی که در چرخه آب و شیمیایی ایفا می‌کنند بعنوان کلیه بیوسفر شناخته می‌شوند. تالابها، رسوب و آلودگی را از محیط اطراف تصفیه می‌نمایند، بطوریکه آبی که تخلیه می‌شود، تمیزتر از آبی است که وارد تالاب می‌شود. در این شرایط تالاب، همانند یک منبع و چاه عمل می‌کند، آب را ذخیره می‌کند و از منابع مهم، آب را به منطقه محلی آن، عبور می‌دهد. تالاب‌ها فرآورده‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کنند و از طریق فراهم کردن نهرها، جریان نهر را متعادل می‌کنند که این خود یکی از عملکردهای بسیار مهم در طی دوره خشکسالی است. وجود تالاب در آب پخشان، موجب کاهش میزان خرابی است که بواسطه سیلاب‌ها و ذخیره و کند شدن آب سیلاب بوجود می‌آید. زمانیکه حرکت آب در تالاب کند می‌شود، رسوب و مواد آلوده کننده دیگر در بستر و یا زمین تالاب ته‌نشین می‌شود. همچنین گیاهان و موجودات ذره‌بینی تالاب از مواد غذایی اضافی برای رشد خود استفاده می‌کنند که درغیر اینصورت می‌تواند آب سطحی را آلوده کنند، مانند نیتروژن و فسفر از کود شیمیایی. تالابها برای حفظ کیفیت آب سطحی بسیار مهم می باشند. در حقیقت، تالابها در تمیز کردن آب‌های آلوده مفید هستند که امروزه انسان‌ها از تالابها الگوبرداری کرده است تا آب زائد از مزارع، پارکینگ‌ها و گیاهان کوچک فاضلاب را درمان کنند. تالاب، از طریق جذب نیروی باد و موج‌های قوی، از مناطق خشکی مجاور خود در برابر طوفان، سیل و موج محافظت می‌کند که این کار از طریق تصفیه و تبدیل مواد غذایی به اشکال غیرقابل دسترس انجام می‌شود. موضوع نیترات زدایی، مهمترین واکنش می‌باشد، زیرا انسان‌ها با استفاده از کود شیمیایی نیترات دنیا را افزایش داده‌اند. افزایش نیترات می‌تواند موجب مغذی شدن شود، اما نیترات زدایی بصورت بیولوژیکی نیتروژن موجود را به گاز نیتروژن برمی‌گراند، که از نظر بیولوژیکی بجز برای باکتری‌های نیتروژن‌ساز، غیرقابل دسترس می‌باشد. نیتروژن‌زدایی می‌تواند در بسیاری از خاک‌ها یافت شود، اما در خاک تالاب، سریعتر یافت می‌شود. همچنین تالابها یکی از مهم ترین منابع غذایی حیات وحش، حتی بشرنیز می تواند باشد. آنها زیستگاه مناسبی برای پرندگان، آبزیان، دوزیستان، خزندگان، صدف ها، پستانداران، گیاهان آبزی و کنارآبزی هستند. بسیاری از گونه های آسیب پذیر و در حال انقراض نیز به تالابها وابسته هستند و نوع درجه اهمیت زیستگاهی تالابها برای حیات وحش و آبزیان به ویژگی های تالاب و چشم اندازهایی مانند عمق، دوام آب، تیپ و پوشش گیاهی، وسعت تالاب و طبیعت محیط زیست پیرامون آن بستگی دارد. همچنین می توان گفت که در زنجیره غذایی تالابها، گیاهان آبزی و فیتوپلانکتون ها نخستین تولیدکننده و سپس جانوران حاشیه گیاه خوار به عنوان مصرف کنندگان اولیه و بعد از آن جانوران گوشتخوار و در نهایت انسان های حاشیه نشین تالابها جای دارند. تالابها به خاطر بر خورداری از منابع غذایی فراوان محیطی مناسب برای تخم ریزی ماهیان بوده و برای زندگی و حفظ و ازدیاد نسل آنها و سایر آبزیان نقش مؤثری دارند. بدون وجود تالابها امکان بقای بسیاری از موجودات آبزی و به تبع آن سایر پرندگان وجود نخواهد داشت. همچنین بسیاری از پرندگان نادر و در خطر انقراض جهان نیز در تالابها زندگی می کنند و در ایران نیز از ۲۰ گونه پرنده در خطر انقراض ۶ گونه آن آبزی هستند که در تالابها زندگی می کنند[7]. نقش تالابها را نمی توان در کنترل سیلاب ها در زمان بارندگی نادیده گرفت، تالابها ذخیره گاه مناسبی برای کاهش جریانات آبی رودخانه های بالادست و پایین دست محسوب می شوند. گودی تالاب نیز سبب می شود تا آب تالابها به تدریج تصفیه و تخلیه شود که این عمل در کاهش قدرت تخریب سیلاب در پایین دست رودخانه نقش مؤثری دارد. علاوه بر این، تالاب ها منابع مهم تأمین آب آشامیدنی برای پرندگان، مصارف کشاورزی و حیوانات اهلی به شمار می روند. اکثر تالابها دارای خاک های نفوذناپذیر هستند، منابع آب زیرزمینی تالابها، اطراف را دوباره از پرآب می کند و این عمل در حاشیه تالابها خصوصاً منطقه ورود آب بیشتر رخ می دهد. تالابها رسوبات مواد غذایی و مواد سمی را با فرآیندهای فیزیکی جمع آوری و در خود ذخیره و حفظ می کند و همچنین کاهش سرعت جریان آب در تالاب نیز موجب می شود تا مواد رسوبی و شیمیایی ته نشین شده و همراه ذرات ورودی و ترکیبات عناصر محلول، نظیر ذرات عالی و معدنی حفاظت شده از سوی حیات وحش تالابها، ماهیان و آبزیان به عنوان غذا مصرف شوند. تالابها نقشی عمده در کنترل درجه حرارت و میزان بارندگی منطقه دارند و تأثیر بسزایی در صنعت کشاورزی نیز ایفا می کنند. پالایش آلاینده ها، حفظ تنوع زیستی و بانک ژنتیکی، ارزش های زیبایی شناسی، تجمع و ذخیره موادآلی، تصفیه و پاکسازی آب های ورودی، ایجاد مسیرهای مناسب برای حمل و نقل را از دیگر مزایای تالابها می توان بر شمرد. علاوه بر این تالابها به دلیل زیبایی خاص، حیات وحش و مواد غنی به عنوان منطقه منحصر به فرد، نقش بسزایی در جذب گردشگران دارد ، این مکان¬ها به عنوان زیستگاه آبی برای پرندگان مهاجر آبزی، کنار آبزی و انواع ماهیان و همچنین به سبب دارا بودن پوشش گیاهی و جانوری متنوع و متعدد یکی از مراکز مهم تفریحی و گردشگری محسوب می شوند. ساماندهی محوطه پیرامون تالابها یکی از عوامل مهم جذب و افزایش ورود گردشگران به منطقه است. ایجاد مبلمان، ساخت استراحتگاه های موقت، سفره خانه های سنتی، نورپردازی و تأمین آب آشامیدنی و سایر امکانات در این مکان ها می¬تواند در راستای ساماندهی مجموعه گردشگری تالابها باشد. ساخت جاده و مسیرهای دسترسی برای تسهیل در رفت و آمد بازدیدکنندگان، پاکسازی و بهسازی سواحل تالابها را از جمله زمینه های لازم برای افزایش گردشگران می تواند باشد.

عوامل تخریب کننده تالابها:

امروزه خسارات طولانی مدت و فزاینده اکولوژیک در اثر نابودی تالابها به علت زهکشی و خشک کردن آنها، دیوار کشی، و یا تغییر شکل آنها به مخازن آب آلودگی، تغییر مسیر یا پر کردن آنها و پمپاژ آب های زیر زمینی که منجر به خشک شدن یا کاهش سطح تالابها می گردد، همانند بحران نابودی جنگل ها و بحران نابودی لایه ازن به یکی دیگر از بحران های زیست محیطی جهانی مبدل گردیده است. اثرات این بحران را در ناپدید شدن دوزیستان و ماهی ها، کاهش صید آب های داخلی و آب های ساحلی، کاهش جمعیت پرندگان و کاهش تنوع حیات جانوری و گیاهی را مشاهده می کنیم. نابودی تالابها در اثر بهره برداری، زهکشی و آلودگی یکی از بدترین چپاول های زیست محیطی است که امروزه در ابعاد جهانی صورت می گیرد. این نابودی نه تنها از طریق خشک کردن، پر کردن و دیوار کشی تالابها بلکه از طریق انحراف مسیر، ایجاد سد، افزایش رسوب گذاری و فرسایش خاک در اثر تبخیر حوزه آبخیز، آلودگی آب ها و معرفی گونه های غیر بومی اعمال می گردد. همچنین به علت ورود فاضلاب و زباله های جامد از مناطق اطراف و ورود این ترکیبات، کیفیت آب تالابها کاهش می یابد و محوطه وسیعی از تالابها را آلوده و موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و جانوری آن به طور حاد شده است. هم اکنون روند تخریب تالابها طی چند دهه اخیر شتاب بیشتری یافته است زیرا پیشرفت در فن آوری، قدرت بشر را در تخریب تالابها افزایش داده است. مهمترین مشکلات تالاب های کشور کاهش حجم آب در اثر عوامل طبیعی و انسانی، ورود آلاینده ها و کود و سم به تالاب ها و عدم رعایت حریم زیست محیطی و اکولوژیکی تالابها می باشد. در عین حال تغییرات کاربری اراضی تالابی، عدم رعایت حق آبه طبیعی محیط های طبیعی از سوی مجریان مختلف طرح های آبی، عدم ملاحظات زیست محیطی در پروژه عمرانی ورود آلاینده های مختلف بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی به محیط های تالابی، شکار و صید غیرمجاز، بی رویه و قاچاق، خشکسالی های پی در پی که قطعا بخشی از آن به دلایل تغییرات اقلیمی در سطح جهانی تاثیر می گذارد و بهره برداری بی رویه از منابع آبی زیرزمینی در اطراف تالاب ها از دیگر علل تخریب تالاب های کشور هستند بنابراین تالابها برای متعادل کردن شرایط آب و هوای جهانی، نقش کمک کننده دارند. بررسی آمار نابودی تالابها و تغییرات جمعیت پرندگان و ماهیان تالابها گویای عدم کارایی اقدامات دولت ها و مؤسسات در حفظ تالابها بوده است. استفاده بی رویه از منابع تالابی اثرات جدی بر ارزش و عملکردهای آن دارد و بهره وری معقولانه و متناسب از منابع تالاب این اثرات را به حداقل ممکن می رساند.

بحرانهای زیست محیطی تالاب های ایران:

مساحت زیست بوم های تالابی ایران 2 الی 2/5میلیون هکتار برآورد شده است که از میراثهای طبیعی با ارزش کشور به شمار می روند[3]. مهمترین عوامل ایجاد بحرانهای زیست محیطی در تالابهای کشور به عنوان میراثهای طبیعی با ارزش، زهکشی و خشکاندن، ریزش انواع آلودگیهای صنعتی، کشاورزی، خانگی، تصرف زمینهای تالابها، شکار و صید بی رویه، معرفی گونه های غیر بومی جانوری و گیاهی، عدم وجود مدیریت شفاف و کارا، عدم هماهنگی بین ارگانهای مختلف برای حفاظت تالابهای بین المللی و عدم وجود برنامه مشخص و مدون برای مدیریت تالابها در طولانی مدت است. در نتیجه این عوامل باعث، کاهش تنوع زیستی، کاهش تولیدات آبزیان،کاهش منابع آبهای زیرزمینی و ذخیره¬ای، کاهش محصولات کشاورزی وابسته به تالابها و کاهش کیفیت محیط زیست بشری می شود. از میان کل زیستگاههای تالابی کشور، تنها تعدادی محدود و آن هم به صورت موردی ،بررسی شده اند. علیرغم وجود محدودیت شدید دراطلاعات، وضعیت تالابهای کشور را می بایست به شدت بحرانی ارزیابی نمود. در حال حاضر وجود تعداد 134 زیستگاه تالابی در کشور قطعیت یافته است.

تغییرات به وقوع پیوسته در زیستگاه تالابی کشور را می توان به صورت زیر طبقه بندی نمود:

1- ایجاد تغییرات در ساخت اکولوژیک قلمرو لیتورال.

2- ایجاد تغییرات کمی در وضعیت منابع آب تالابها.

3- ایجاد تغییرات در کیفیت فیزیکی و شیمیایی آب تالابها.

4- ایجاد تغییرات در اجتماعات زیستی تالابها.

5- در نهایت واکنش تالابها نسبت به تغییرات به وقوع پیوسته، یعنی پاسخ تالاب.

تالابها از دیرباز، نقش صافی یا فیلترهای اولیه آب را در طبیعت بر عهده داشته اند و این در حالی است که با از دست رفتن تالابها، نقش مثبت و چند وجهی آنها در زیست بوم (تولیدات زیستی، اهمیت زیستگاهی و ژنتیکی، جلوگیری از سیلاب ، تخلیه و تأمین آبهای زیرزمینی ، تثبیت اراضی ساحلی، مهار فرسایش و افزایش کیفیت آبها) نیز برای همیشه از بین خواهد رفت.

بحث و نتیجه گیری

از آنجا که اکوسیستم ها سالیانه حداقل 33 تریلیون دلار ارزش خدماتى را به وجود مى آورند بر این اساس نتایج بدست آمده نشان مى دهد که 9/4تریلیون دلار از این مبلغ تنها از طریق تالاب ها تأمین مى شود. براساس برآوردهای انجام شده ارزش افزوده هر هکتار تالاب معادل 20 هزار دلار تخمین زده شده است[15]. برخلاف رشد آگاهی مردم و کشورها نسبت به اهمیت محیطهای طبیعی بویژه تالابها هنوز درک واقعی از اهمیت، کارکرد و حساسیت این زیستگاه های حیاتی و متنوع، بسیار پائین است و می‌توان گفت در مجموعه چهره‌های محیط طبیعی زمین کمتر زیستگاهی می‌توان تا به این پایه با اهمیت پیدا کرد که تا بدین حد در مورد آنها غفلت شده باشند. هیچ یک از اکوسیستمهای جهان به اندازه تالابها صدمات ناشی از کوته اندیشی بشر و تمایلات خود خواهانه انسان محوری را تجربه نکرده‌اند. در واقع بشر با نابودی تالابها سطح پائین معرفت و دانش خود را در ابعاد علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نشان داده است و متأسفانه هنوز روند تخریب این سیستمهای طبیعی، بی‌همتا که دهها کارکرد متفاوت و موزون را یکجا در خود دارند متوقف نشده است. حفاظت از منابع طبیعی و بویژه آب کشور در برنامه‌ریزیهای عمران و توسعه ملی می‌بایست از اولویت خاصی برخوردار باشد. ویژگیهای اقلیمی ایران، منابع آبی را محدود ساخته و از اینرو، ارزش این منابع و حفظ و حراست آنها امری حیاتی است. پس حفاظت از تالابهای اندک این مرز و بوم حائز اهمیت ویژه است. از آنجائیکه تالابها جمعیت عظیمی از آبزیان، پرندگان، حیوانات وحشی و اهلی و افراد محلی را در خود یا اطراف خود نگه می‌دارند از نظر اقتصاد زیست محیطی بسیار مهم به شمار می‌آیند. مطالعات اخیر نشان می دهد که یکی دیگر از عملکردهای اضافی تالابها حفظ و ثبات اتمسفر می¬باشد و هرگونه آسیب به این اکوسیستم اثر مستقیم بر اقتصاد جامعه، مسائل تفرجگاهی و حتی مسائل آب و هوایی و تصفیه آنها دارد. در حقیقت تالابها حلقه‌ای از زنجیره عظیم و پایدار حیات است که در خطر گسستگی و فروپاشی است. روند رو به افزایش انواع پسابهای شهری و کشاورزی، تحمیلی بر عملکرد طبیعی و اکولوژیک تالاب است. بطوریکه آلاینده‌ها فرایندهای حیاتی تالاب را مختل می‌نمایند. تغییر نوسانات طبیعی دبی آب ورودی به تالاب که گیاهان و جانوران سالها با آن سازش پیدا کرده‌اند تأثیرات سوء بر آنها در پی خواهد داشت. مدیریت و حفاظت از تالاب پیش از شناخت عوامل تهدید کننده و حدود پیشرفت آنها و نیز کنش‌ها و واکنشهای فیمابین نمی‌تواند انجام پذیرد و چه بسا عدم شناخت کامل، مدیریت نادرستی را به دنبال داشته باشد. از اینرو برای پیمودن سیر طبیعی روند تکاملی تالاب شناخت وضعیت کنونی تالاب و نیل به روشها و نتیجه‌گیریهایی جهت حفظ پروسه‌های اساسی حیات، تنوع زیستی و بهره‌برداری پایدار از تالاب، انجام این تحقیق ضروری به نظر می‌رسد. شناخت، حفاظت و مدیریت بر تالابها و آب های داخلی یک ضرورت تاریخی است که روند روبه رشد، آگاهی و بصیرت عمومی، توسعه صنعت، کشاورزی، افزایش جمعیت کشور و به تبع آن گسترش و تعمیق نیازهای مادی و معنوی آنها، آن را الزامی نموده است. بنابراین حفاظت از تالابها و جلوگیری از تبدیل آنها به منظور محیطی امن و مناسب جهت زمستان گذرانی گونه های مختلف حیات وحش امر حیاتی محسوب می شود. با توجه به مطالب ذکر شده نتیجه می گیریم که عملکرد تالاب و ارزش این عملکردها برای جامعه انسانی، بستگی به مجموعه پیچیده رابطه میان تالاب و اکوسیستم¬های دیگر در حوضه آبخیز دارد. بنابراین با انجام امور تبلیغاتی، اطلاع رسانی و معرفی تالابها با تمامی عناصر و ظرفیت¬های بالقوه همچون انتشار و توزیع برشور، پوستر، نصب تابلو در نقاط شاخص و نمایشگاه¬های منطقه ای و کشوری می تواند در جذب گردشگران و حفاظت بیشتر از تالابها مؤثر باشد.

*نگار بنان:کارشناس مهندسی منابع طبیعی( محیط زیست)- عضو باشگاه پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارسنجان

منابع:

[1] بنان، نگار، نقش تالابها در بهبود کیفیت محیط زیست، دومین همایش و نمایشگاه تخصصی مهندسی محیط زیست، دانشگاه تهران، 31 اردیبهشت الی 1 خرداد 1387.

[2] بنان، نگار، طبقه بندی انواع تالاب، ترجمه درس جلسه بحث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارسنجان، 1386.

[3] بهروزی راد، بهروز، تنوع زیستی در تالابها، فصلنامه علمی محیط زیست، شماره 29.

[4] تالاب برگرفته از سایت: www.aftab.ir

[6] جوادی، محمد جعفر، نگرشی بر تالابهای استان فارس، سازمان حفاظت محیط زیست، 1377.

[7] چمپری، شاهرخ، بررسی عوامل آلاینده آلی تالابهای هور¬العظیم با استفاده فاکتورهای کیفی آب و شاخص های زیستی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم تحقیقات اهواز، زمستان 1384.

[8] روزنامه ایران، زیبایی شگفت انگیز تالاب های گلستان، 1386. برگرفته از سایت:

www.alishafiee2.blogfa.com

[9] زیبایی شگفت انگیز تالابها، روزنامه ایران، برگرفته از سایت:www.aftab.ir

[10] سراج زاده، حسین، تالابها، انتشارات موج سبز، سال اول، شماره 2، 1378.

[11] کریمی امرگانی، فاطمه، بررسی ارزش ماهیان اقتصادی تالاب بین¬المللی شادگان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم تحقیقات اهواز، بهار 1383.

[12] مجنونیان، هنریک،"تالابها"، طبقه بندی و حفاظت تالاب ها، تهران دایره سبز، 1377.

[13] ولی الهی، جلال، بحران نابودی تالابها و زیستگاه¬های ساحلی، فصلنامه علمی محیط زیست، جلد نهم، شماره چهارم، 1376.

[14] Alberta, Edmonton, Focus ON Wetlands, Alberta Environment Information Cente, 2006.

[15] Wetlands: Function at the junctions, http:// www.deo.state.pa.us

منبع : ایربان