آشنایی با گونه سفیدماهی (Coregonus lavaretus) وپراکنش آن در ایران وجهان

فعالیتهای مرتبط با تکثیر وپرورش آبزیان درنقاط مختلف دنیا با اهداف متعددی انجام می گیردکه ازمهمترین آنها می توان به حفظ و بازسازی ذخایر طبیعی آبزیان موجود دراکوسیستمهای دریایی وآبهای داخلی،صیدورزشی وهمچنین کسب درآمد اقتصادی ازطریق تکثیر و پرورش مصنوعی وعرضه آنها به بازار مصرف نام برد.

گونه های آبزیان قابل تکثیر وپرورش فعلی دردنیا به دلیل محدودبودن منابع آبهای داخلی مورداستفاده ازنقطه نظر تعداد،نوع وکیفیت آنها، محدود به گونه های خاصی از آبزیان می باشدکه با توجه به خصوصیات منحصربه فردآنها ازجمله توان سازگاری بالای آنهابا محیطهای مصنوعی به عنوان گونه های قابل تکثیر،قابل پرورش ویادارای هردوقابلیت تکثیروپرورش معرفی شده اند؛بیولوژیسها درنقاط مختلف جهان درتلاش هستند گونه های دیگری ازآبزیان موجوددراکوسیستمهای طبیعی راشناسایی کنند که امکان سازگاری وتکثیروپرورش اقتصادی آنها درمحیطهای مصنوعی فراهم گردد تابتوان آنها رابه عنوان جایگزین برای گونه هایی که تکثیروپرورش آنها ازتوجیه اقتصادی پایین تری برخورداراست معرفی نمود.
ازمهمترین گونه های ماهیان دارای امکان تکثیر وپرورش که درسالهای اخیرکانون توجه بیولوژیستها قرار گرفته است سفیدماهی یاکورگونوس می باشد؛بامطالعاتی که برروی محیط زیست طبیعی این ماهی انجام شده مشخص گردیده که شرایط زیستی طبیعی این گونه دراکوسیستمهای آبی حدواسط ماهیان سردآبی وگرمابی بوده وعلاوه براینکه امکان تکثیروپرورش آن درمحیطهای مصنوعی واستخرهای پرورش ماهی وجوددارد،می تواند به منظور رها سازی وپرورش درمنابع آبی مانند دریاچه های پشت سدها مورداستفاده قرار گیرد.
مقاله حاضردردوبخش تقدیم می گردد که بخش اول آشنایی باگونه سفیدماهی وپراکنش آن درجهان می باشد وبخش دوم به بیوتکنیک تکثیروپرورش آن دردنیا اشاره دارد.

1) رده بندي ماهي (( Coregonus lavaretus)):

راسته Salmoniformes
خانواده salmonidae يا Coregonidae
جنس Coregonus
گونه (Linnaeus,1758) Coregonus lavaretus
نام لاتين Lavaret, Europen white fish, وCommon whitefish Houting
,skelly ,gwyniad,pollan ،Powan
نام فارسي سفيدماهي ،سفيدماهي جويباري

2) مشخصات راسته آزاد ماهي شكلان (salmoniformes):

اين راسته داراي 5 خانواده به نامهاي خانواده آزاد ماهيان salmonidae، بلند باله ماهيانThymalidae، فلس نازك ماهيان Osmeridae،اردك ماهيان Esocidae وخانواده سگ ماهيان Umbridaeمي باشد. در بين خانواده هاي فوق الذكر تنها خانواده هاي اردك ماهيان وسگ ماهيان فاقد باله چربي بوده و ساير خانواده ها داراي باله چربي هستند باله چربي درحد واسط باله پشتي و دمي اين ماهيان قرار داشته و فاقد شعاعهاي سخت ونرم است.

3) مشخصات عمومي خانواده آزاد ماهيان ( Salmonidae) :

خانواده آزاد ماهيان داراي 7 جنس به نامهاي Salmo ، Hucho ، Oncorhynchus،Salmothymus ، Salvelinus ،Stenodusو Coregonusمي باشد.در برخي منابع علمي جنس Coregonus را به صورت يك خانواده مجزا از خانواده آزادماهيان به نام خانواده Coregonidae طبقه بندي كرده اند.
آزاد ماهيان در حدود 66 گونه را شامل مي شوند و درآبهاي سرد و پر اكسيژن نيمكره شمالي زيست مي كنند.تنها دوگونه از آزاد ماهيان شامل ماهي قزل آلاي درياي خزر و قزل آلاي خال قرمز به صورت بومي درايران زيست مي كنند اما گونه هاي ديگر آزاد ماهيان با درصد موفقيتهاي مختلف در آبهاي داخلي ايران معرفي شده اند. اين ماهيان داراي مشخصه هايي هستند كه آنها را از ساير ماهيان متمايز مي كند. سطح بدن آنها به جز سرشان از فلس پوشيده شده است ، داراي باله چربي هستند، داراي خط جانبي كامل ومشخص مي باشند، غشاهاي آبششي آزاد دارند، داراي زوائد باب المعده اي يا پيلوريك (210-11عدد) هستند، سه عدد از مهره هاي ستون فقرات درقسمت ساقه دمي قراردارد، ماهيان ماده اين خانواده فاقد مجراي تخم بر بوده و تخمها پس ازرسيده شدن در داخل حفره شكمي مي افتندو سپس از مجراي تناسلي به خارج هدايت هي شوند. ز اين رو مي توان با كشيدن دست به زيرشكم ماهي مولد ماده رسيده تخمها را به آساني از بدن ماهي ماده خارج نمود .داراي كيسه شناي بزرگ هستند،باله پشتي كوچك با تعداد شعاعهاي كم (كمتر از 17) دارند. در خانواده آزاد ماهيان ،ماهيان مهاجر بالا رو (Anadromous) وجود دارد كه براي تخمريزي از دريا وارد آب شيرين مي شوند.به علاوه ماهيان مهاجر رودرو (Potamodromous ) نيز دربين آنها يافت مي شود كه درآبهاي رودخانه ها ودرياچه ها زندگي مي كنندو فقط در همان محل زندگي خودشان كه آب شيرين است ،مهاجرتهايي به قسمتهاي بالا دست انجام مي دهند. فصل تخمريزي اين ماهيان اغلب فصول پاييز وزمستان است.

4) مشخصات عمومي جنس Coregonus

گونه هاي متعلق به اين جنس به قرار زير است:
1- سفيد ماهي (uropean cisco ) albula Coregonus
2- سفيد ماهي جويباري ( Common white fish) lavaretus Coregonus
3- سفيد ماهي فنلاند Coregonus peled
4- سفيد ماهي پوزه بلند (broad white fish) nasus Coregonus
5- Core gonus autumnalis Arctic cisco
6- muksun Coregonus muksun
بدن اين ماهيان شبيه بدن شگ ماهيان ( Clupeidae ) بوده بطوريكه بدنشان كم و بيش كشيده و از طرفين فشرده مي باشد.داراي باله چربي بوده وباله دمي آنها داراي شكاف عميقي است. فلس انها از فلس ماهيان جنس SalmoوSalvelinus بزرگتر و خط جانبي كامل دارند. شكاف دهاني آنها تنگ بوده و تا قسمت قدامي چشمها ادامه دارد. دندانها بسيار ريز بوده ويا داراي رشد كمي است. از صفات مهمي كه در شناسايي ماهيان اين جنس مورد استفاده قرار مي گيرند عبارت است از تعداد خارهاي آبششي كه به دليل وجود گونه هاي مختلف تنها تا حدودي اطمينان بخش است. شناسايي كامل اين ماهيان از طريق روشهاي آماري قابل انجام است. به عبارت ديگر براي شناسايي دقيق يك گونه از اين جنس نياز به تعداد زيادي از ماهيان است و شناسايي يك ماهي به تنهايي نمي تواند درست باشد.ماهيان اين جنس معمولا در نقاط عميق كه داراي اكسيژن كافي و آب زلا ل است زندگي مي كنند.
علاوه بر گونه هاي ساكن در اين جنس گونه هاي مهاجر نيز ديده مي شوند كه دررود خانه هايي كه به درياي شمال مي ريزند مشاهده شده اند. ماهياني كه از پلانكتون تغذيه مي كنند داراي خارهاي آبششي طويل هستند درحالي كه ماهياني كه از آبزيان بي مهره تغذيه مي كنند داراي خارهاي آبششي كوتاه و كلفت مي باشند. بر حسب اين مشخصات ماهيان اين جنس را از نظر اكولوژي مي توان به دو دسته تقسيم نمود:
1) ماهيان Coregonus سطحزي يا پلاژيك كه خارهاي آبششي كشيده و متعدد دارند. اين ماهيان معمولا در سطح آب يافت مي شوند وبيشتر ازپلانكتونها تغذيه مي كنند.
2)ماهيان Coregonus كفزي يا بنتيك كه داراي خارهاي آبششي كوتاه هستند وتعداد اين خارها كمتر از تعداد آنها دردسته اول است.غذاي اين دسته علاوه بر پلانكتونها ،سخت پوستان به خصوص آبزيان كفزي ، نرمتنان ، ميگو ،كرمها ولارو حشرات مي باشد.
بيشتر اين ماهيان در اواخر پاييز وزمستان تخمريزي مي كنند. معمولا درجه حرارت مناسب آب براي تخمربزي كمتر از 7 درجه سانتيگراد است .محل تخمريزي يا دركنار ساحل و يا درقسمت عميق آب مي باشد و تخمها يا روي شن وقلوه سنگ ريخته مي شوند و يا به گياهان آبزي مي چسبند. مدت تخمريزي نيز تا دو هفته به طول مي انجامد.
رشد اين ماهيان ارتباط مستقيم با مواد غذايي محيط زندگيشان دارد و ماهيان در درياچه هايي كه از نظر ميزان مواد غذايي فقير هستند داراي رشد ناقص مي باشند.

5) مشخصات عمومي وعلائم مرفولوژيكي گونه (( Coregonus lavaretus)):

مهمترين مشخصه سفيد ما هي شبيه سايرآزاد ماهيان وجود باله چربي مي باشد رنگ بدن اين ماهي درپشت و بالاي سر آبي متمايل به خاكستري تيره يا سبز تيره ،پهلوها خاكستري متمايل به سبز تا نقره اي و قسمت شكم زردمتمايل به سفيد است. خالهاي روي باله ها ممكن است درسايرقسمتهاي بدن نيز ظاهر شوند عنبيه چشم به رنگ سفيد است باله هاي پشتي، مخرجي،باله چربي وباله دمي تيره رنگ بوده درحاليكه قسمت نوك باله هاي سينه اي و شكمي تيره رنگ است. پوزه ماهي سياه رنگ است. رنگ ماهي دركل نقره اي درخشان ديده مي شود، تعداد شعاعهاي سخت باله پشتي 5-3 عدد ،تعداد شعاعهاي نرم باله پشتي 12- 9 عدد ، شعاعهاي سخت باله مخرجي 5-3 عدد ، شعاعهاي نرم باله مخرجي13- 10 عددو شعاعهاي باله دمي 19 عدداست. در قسمت باله دمي فرو رفتگي عميق وجود دارد ، دو قسمت انتهايي باله دمي حالت نوك تيز دارد. تعداد فلس بر روي خط جانبي 100- 79 عدد، فلسهاي بالاي خط جانبي 11- 9 و پايين خط جانبي 9-8 عدد است. تعداد خارهاي آبششي بر روي كمانهاي آبششي34-30 عدد است. تعداد مهره هاي ستون فقرات 64- 56 عدد است. تعدادكروموزومهاي
اين ماهي (( 2n=80)) است (Klinkhardt el al.,1995) .

6) وضعيت انتشارگونه سفيدماهي دردنيا :

سفيد ماهي براي اولين بار از درياچه بورگت وكشورفرانسه گزارش شده است (Kottelat,1997).نژادها وزير گونه هاي مختلفي ازاين ماهي درشمال اروپا زيست مي كنند ،انتشارطبيعي اين گونه درشمال اروپا وسيبري، حوضه هاي مربوط به درياي بالتيك، بارنتز (Barents)، درياي سفيد وبا جمعيتهاي منفرد درمناطق كوهستاني اروپاي مركزي زيست مي كند .اين ماهي در اكثرآبهاي داخلي اروپا ازجمله در آبهاي داخلي كشورهاي اتريش، بلاروس ،بلغارستان،جمهوري چك، دانمارك، استوني ، فنلاند، فرانسه، آلمان، يونان ، ايتاليا، لتوني، ليتواني، هلند ، نروژ، لهستان، روماني، روسيه،سوئد،سوئيس،اكراين وانگلستان موجود مي باشد.به طور مثال در درياچه ژنو،.رودخانه رونه((Rhone ، درمناطق كوهستاني آلپ، ودرياچه سوان در ارمنستان به صورت بومي ويا معرفي شده زيست مي كند. درآبهاي داخلي كشورهاي بلغارستان ،يونان و ژاپن و درآبهاي آزاد از جمله درياي بالتيك،درياي سياه و درياي مديتراته نيز معرفي گرديده است.درسال 1954 تعداد 127ميليون قطعه از اين ماهيها در كشورشوروي سابق تكثير و لاروآنها در آبهاي داخلي اين كشور رهاسازي گرديد.

7) تاريخچه ورود گونه((Coregonus lavaretus)) به ايران:

درقبل ازسال1965 ميلادي هيچ شواهدي دال بروجود اين گونه درايران پيدا نشده است اما دربين سالهاي 1965تا 1967ميلادي ماهيان انگشت قد اين گونه پس ازواردكردن تخم اين گونه ازاروپاو هچينگ آن، در سدهاي كرج ولتيان درنزديكي تهران رهاسازي گرديدArmantrout,1980) ). بر اساس تحقيقات انجام شده وارد كننده اين گونه به ايران شادروان دكتر معتمد – باني تكثير وپرورش ماهيان سردآبي درايران – بوده است ( كتاب ماهيان آب شيرين ).والزاك درسال1972 وجود اين گونه درسد كرج را گزارش نمود اما طبق گفته او درسد لتيان موجودنبوده است.اين ماهي همچنين درسدمنجيل معرفي گرديد(Griffiths et al.,1972) اما اين منبع آبي جهت لايروبي تخليه گرديدكه دراين زمان اثري از اين گونه نبوده است (J.holcik,pers.comm.,1992) . طبق نظر سعادتي (1977) درهردو منبع مزبور موجود است. عبدلي (2000) اين گونه را در رودخانه هاي كرج و ابهر شناسايي كرده است.

8) زيست شناسي سفيد ماهي:

اين گونه در آبهاي ساكن و درياچه هاي بزرگ وبا عمق زياد و مناطقي كه داراي اكسيژن محلول بالا باشند زيست مي كند.با اين حال اين ماهي خود را با شرايط آبهاي گرم و حتي با ميزان آلودگي متوسط سازگار مي كنند.تكثير و تخمريزي آن دررودخانه هاي منتهي به درياچه ها صورت مي گيرد.دردرياچه هاي عميق درطول روز دراعماق 30- 20 متري ودردرياچه هاي با عمق كم درمناطق عميق به سر مي برند.اما درطول شب به نزديكي سطح آب وكناره هابالا مي آيند، درفصل تخمريزي بصورت گروهي و يا منفرددر مناطق ساب ليتورال درياچه ها يافت مي شوند .داراي اشكال آنادروم وپوتامودروم هستند . مهاجرت تخمريزي اين ماهي ها بيشتر درفصل پاييز و درمواردي نيز درفصل تابستان صورت مي گيرد.اما تخمريزي درفصول تابستان، پاييزوزمستان بسته به شرايط اقليمي منطقه ونژاد انجام مي گيرد. تخمريزي تابستانه در مقايسه با تخمريزي زمستانه در محلهاي عميق تري از منبع آبي انجام مي گيرد.دراكوسيستمهايي كه دماي آنها در محدوده 16-4 درجه سانتيگراد،PH=7/5 و درجه سختي 20بوده باشد بالاترين رشدراداشته وطول آنها به 73سانتيمتر ووزنشان به 10كيلوگرم مي رسد. بالاترين سن گزارش شده براي اين ماهي +20 است اما دربيشتر جمعيتها+1تا+3ودر جمعيتهاي ديگر +7تا+10 سال بوده است. در شرايط تغذيه مناسب بعد از يك سال به طول 12-10سانتيمتر وبعدازگذشت دوسال از زندگي به طول20-15سانتيمتر مي رسند.بعد از5-3سال وزمانيكه طولشان به 35-25 سانتيمتررسيد بالغ مي شوند . غذاي آنها را درسنين پايين تر درطبيعت زئوپلانكتونها ،سخت پوستان كوچك، زئو بنتوزها ودتريتوسها ودرسنين بالاترسخت پوستان ،نرمتنان، بي مهرگان آبزي ، سوسكها،كرمهاي حلقوي بخصوص زالو و لارو حشرات تشكيل مي دهد. نوع غذاي آنها در طول سال ممكن است متفاوت باشد بطوريكه درفصل تابستان بيشتر سخت پوستان پلانكتوني و درفصل زمستان بنتوزها را شامل مي شود. خود اين ماهي بعنوان طعمه براي ماهياني از قبيل اردك ماهي، سوف و ماهي آزاد به شمار مي رود. اين ماهيان داراي رفتارهاي همجنس خواري بوده وتخمهاي خودشان وساير ماهيها را مي خورند.

جعفر بابازاده كارشناس ارشدشیلات ایران http://www.farmna.ir/Pages/Printable-News-2327.html