ناکامی ايران در حفظ منابع آب و اكوسيستم‌ها

بعد از افت ايران در شاخص «عملكرد مبارزه با تغييرات اقليمي» كه ايران را در بين 61 كشور در جايگاه شصتم جهان قرار داده بود، اكنون نوبت به شاخص عملكرد محيط‌زيستي در سال 2012 رسيده است. شاخصي كه هر دو سال يك‌بار توسط دانشگاه ييل آمريكا كه كار مانيتورينگ محيط‌زيست جهاني را انجام مي‌دهد منتشر مي‌شود و از معتبرترين شيوه‌هاي سنجش شاخص‌هاي زيست‌محيطي در دنياست.
بر اساس اين گزارش كه همزمان با برگزاري مجمع جهاني اقتصاد در داووس منتشر شد، ايران در ميان ۱۳۲ كشور جهان با ۳۶ پله سقوط نسبت به سال ۲۰۱۰ ميلادي در رتبه ۱۱۴ جهان قرار گرفته است. در اين فهرست كشورهاي سوييس، لاتويا و نروژ از نظر عملكرد محيط‌زيستي در رتبه‌هاي اول تا سوم و عراق، تركمنستان و ازبكستان به ترتيب در پايين‌ترين رتبه‌هاي جهان قرار گرفته‌اند.
بر اساس گزارش شاخص عملكرد محيط‌زيست (EPI) ايران با كسب نمره 73/42 در مقام ۱۱۴ جهان قرار گرفته است اين در حالي است كه پيش از اين كشورمان در سال ۲۰۱۰ با كسب نمره ۶۰ در مقام ۷۸ جهان و در سال ۲۰۰۸ ميلادي با نمره 9/76در رتبه ۶۷ جهان و در سال 2006 نيز در جايگاه 53 جهان قرار داشته است.
در اين گزارش ۲۲ شاخص زيست‌محيطي مورد اندازه‌گيري قرار گرفته كه ايران در بخش استفاده از آب، حفظ منابع آبي، انتشار گازهاي گلخانه‌اي و انتشار ذرات معلق كمتر از 5/2‌ميكرون عملكرد ضعيفي را در ميان ساير شاخص‌ها به خود اختصاص داده است. تحليل‌هاي آماري اين شاخص با توجه به دهه گذشته و نتايج روند عملكرد زيست‌محيطي كشور در جهت رسيدن به استانداردها و اهداف تعيين‌شده نشان مي‌دهد كه ايران در ارتباط با شيلات و ماهيگيري، كنترل آلودگي هواي محيط‌هاي بسته و كنترل بيماري‌هاي محيطي و مرگ و مير كودكان با روند مثبت مواجه بوده و در زمينه اثر آب بر سلامت انسان و كشاورزي تغييرات ثابتي داشته است. اما ايران در زمينه سرانه انتشار گاز CO2 با روند ۵۰- شاخص عملكرد منفي و پس از آن استفاده از آب و حفاظت از منابع آبي روند نزولي به ميزان 4/48- داشته است. از سوي ديگر درخصوص غلظت ذرات معلق كمتر از 5/2 ميكرون نيز روند 6/26- داشته است.
به عبارت ديگر ايران توانسته در گروه بهداشت محيط به 2/58 درصد اهداف خود نايل شود اما در گروه پويايي اكوسيستم تنها به 1/36 درصد اهداف‌اش دست‌يافته كه بسيار ضعيف است. به‌طور كلي مي‌توان گفت كه شاخص‌هاي بهداشت محيط با روند مثبت 8/7 و پويايي اكوسيستم با روند 7/8- نقش اساسي در امتياز ايران ايفا كرده‌اند. از سوي ديگر پيش از اين نيز چهار ماه قبل سازمان بهداشت جهاني شهر اهواز را به عنوان آلوده‌ترين شهر جهان از نظر شاخص آلاينده ذرات معلق معرفي كرده بود و نكته تامل‌برانگيز اينكه در اين گزارش سه شهر سنندج، ياسوج و كرمانشاه نيز در شمار 10 شهر نخست آلوده جهان از نظر هوا معرفي شده بودند اما در تمامي اين موارد واكنش مسوولان ايراني چيزي جز انكار و تكذيب نبوده است!
شاخص عملكرد محيط‌زيستي يا EPI كه از معتبرترين شيوه‌هاي سنجش شاخص‌هاي زيست‌محيطي در دنياست نشان مي‌دهد كه در يك كلام وضعيت محيط‌زيست ايران اصلا خوب نيست و بر اساس آمار و واقعيت‌هاي موجود در چهار گوشه ايران كه خود حقيقت را فرياد مي‌زنند در هفت سال گذشته وضعيت محيط‌زيست به دليل اتخاذ سياست‌هاي توسعه ناپايدار و تقابل توسعه با محيط‌زيست و رانده شدن محيط‌زيست به قعر اولويت‌هاي برنامه‌ريزي كشور هر سال بدتر از سال قبل شده است. در اين ميان بي‌توجهي مجلس شوراي اسلامي و دستگاه قضايي به اتفاقاتي كه در حوزه محيط‌زيست افتاده و نقض آشكار قوانين نيز مزيد بر علت شده تا امروز محيط‌زيست ايران با روند شتابناك تخريب مواجه شود كه اگر به اين همه، سوءمديريت در حوزه محيط‌زيست را هم بيفزاييم دلايل سقوط كشورمان در شاخص‌هاي زيست‌محيطي بيش از پيش روشن مي‌شود.
فقط كافي است نگاهي به وضعيت درياچه‌ها و تالاب‌هاي خشك شده كشور، افت كارآيي اكوسيستم در پارك‌هاي ملي و روند واگذاري‌ها و موافقت‌هاي صورت گرفته در چند سال اخير براي باز شدن پاي صنعت و عمران به مناطق تحت حفاظت و اكوسيستم‌هاي بكر كشور بيندازيم تا حقيقت را دريابيم.
با اين حال واكنش عالي‌ترين مقام اجرايي محيط‌زيست كشور به گزارش اخير درخور توجه است. محمدجواد محمدي‌زاده، رييس سازمان محيط‌زيست كه دو سال قبل كاهش رتبه ايران در محيط‌زيست را به گردن ديگر دستگاه‌ها انداخته بود اخيرا در واكنش به سقوط 36 پله‌اي محيط‌زيست ايران موضع تازه‌اي اتخاذ كرده و اساس اين مطالعات را رد كرده است! او مي‌افزايد: نمي‌دانم اين آماري را كه بعضي‌ها مطرح مي‌كنند از كجا مي‌آورند زيرا در هر آيتم و مولفه‌هايي، رتبه‌بندي‌هايي در دنيا انجام مي‌شود. مثلا در موضوع پسماندهاي آلايندگي هوا، گازهاي گلخانه‌اي در ميزان گازي كه آزاد مي‌شده و در موضوع كنترل بيابان و موضوعات مختلف رتبه‌بندي‌هايي در دنيا صورت مي‌گيرد. محمدي‌زاده با بيان اينكه آن مستنداتي كه بعضي‌ها مطرح كرده‌اند اصلا قابل اتكا نيست، مي‌افزايد: «بايد دبيرخانه كنوانسيون‌هاي سازمان ملل رتبه‌بندي‌هايي را اعلام كنند و در واقع وضعيت محيط‌زيست ايران اين‌گونه نيست كه مطرح مي‌شود.»
در همين حال محمدي‌زاده اظهار داشت: مثلا عنوان مي‌شود كه اهواز آلوده‌ترين شهر جهان است اصلا اين صحت ندارد و علت آن هم اين است كه كشورهاي منطقه در آلايندگي‌ها مثل مونوكسيد كربن، نيتروژن و غيره در همه اينها وضع آلايندگي‌ها نسبت به گذشته بهبود يافته است. او با بيان اينكه اساس اين مطالعات زير سوال است، يادآور شد: ما اين رتبه‌بندي را قبول نداريم و بايد مستندات مواردي كه اعلام مي‌شود نيز ارايه شود.
اما در نقطه مقابل مسوولان دانشگاه ييل از گزارش شاخص كارآيي محيط‌زيست 2012 دفاع كرده‌اند و گفته‌اند: «آمارها و داده‌هاي كشورها از طريق آژانس‌هاي جهاني جمع‌آوري مي‌شود.» خانم «آنجل هسو» (Angel Hsu) از دانشگاه ييل و مدير پروژه «شاخص كارآيي محيط‌زيست 2012» در واكنش به اظهارات رييس سازمان محيط‌زيست ايران گفته: اين درست نيست كه گفته شود آمارهاي به كار رفته در مطالعه شاخص كارآيي محيط‌زيست، آمارهاي رسمي نيستند. چرا‌كه ما اين اطلاعات را از آژانس‌هاي بين‌المللي جمع‌آوري كرده‌ايم كه دولت ايران آمارها و اطلاعات را به طور مرتب به آنها گزارش مي‌كند. او اضافه كرد: اين آژانس‌ها شامل بخش جمعيت سازمان ملل متحد، آژانس جهاني انرژي، سازمان بهداشت جهاني و... است. پس اگر مقامات ايران مشكلي با اين اعداد دارند، بهتر است مستقيما با اين آژانس‌ها صحبت كنند. هسو همچنين در گفت‌وگو با سبزپرس گفته: ساير اطلاعات نيز از موسسات تحقيقاتي مشهور و دانشگاه‌ها به دست آمده كه اين اطلاعات قابل اطمينان و غيرقابل دستكاري هستند؛ نظير تصاوير و داده‌هاي ماهواره‌اي كه براي تمامي كشورها به يك شكل اندازه‌گيري مي‌شود. مدير پروژه «شاخص كارآيي محيط‌زيست 2012» همچنين تاكيد مي‌كند: ما از هيچ كشوري نمي‌خواهيم تا اطلاعات خود را ارايه كند، ما اين كار را به دليل عينيت و اعتبار داشتن اطلاعات انجام مي‌دهيم. ما همچنين اطلاعات كشورهايي كه سعي مي‌كنند اطلاعات‌شان را مستقيما براي ما ارايه كنند، براي امانت‌داري در پژوهش و اعتبار آكادميك رد مي‌كنيم.
از سوي ديگر معصومه ابتكار رييس سابق سازمان محيط‌زيست ايران و عضو شوراي شهر تهران نيز سقوط 36‌پله‌اي محيط‌زيست ايران را تاسف‌بار خوانده و مي‌گويد: اگر به رتبه‌هاي كشور صدر جدول يعني سوييس، نروژ و... نگاه كنيم مي‌بينيم كه كشورها هم مي‌توانند توسعه‌يافته و پيشرفته باشند و هم محيط‌زيست سالم داشته باشند ولي در ايران متاسفانه اين‌گونه نيست چون توسعه پايدار در اولويت نيست.
وي با بيان اينكه وضعيت محيط‌زيست در كشور مطلوب نيست، گفت: متاسفانه بحث درخصوص محيط‌زيست نيز پرحاشيه است و هرگاه مي‌خواهيم انتقادي را در اين خصوص مطرح كنيم مي‌گويند نگوييد كه تشويش اذهان عمومي است. به طور مثال اگر بخواهيم درخصوص كيفيت آب شرب صحبتي كنيم به دليل تشويش اذهان عمومي مانع اين كار مي‌شوند