شکوه بازگشت آزاد ماهیان پهنه آبی خزر

معاون صید بنادر ماهیگیری اداره کل شیلات استان گیلان در این خصوص می‌گوید: ماهی آزاد از گونه ماهیان استخوانی باارزش و قزل آلای قهوه‌ای دارای جثه بزرگ است.
این نوع ماهی‌ها هر ساله در فصل تخم‌ریزی از دریا به رودخانه‌هایی که دارای شرایط مناسبی باشد، می‌روند.
وی ادامه داد: در گذشته در دریای خزر با کاهش شدید این گونه از ماهیان مواجه شده بودیم اما از سال 62 با تاسیس مرکز بازسازی ذخایر ماهی آزاد در کلاردشت مازندران و با فراهم شدن شرایط تکثیر مصنوعی و رهاسازی 300 تا 500 هزار قطعه ماهی آزاد در دریای خزر، خوشبختانه امسال شاهد آن هستیم که تعداد این ماهی‌ها افزایش یافته و در تورهای صیادان جای گرفته‌اند.
وی افزود: ماهی آزاد دارای پروتئین بسیار بالا و دارای گوشت لذیذی است. هر کیلو از گوشت این ماهی در بازار به قیمت 80 تا 120 هزار تومان عرضه می‌شود.
این مقام مسئول خاطرنشان کرد: در فصل صید جاری خوشبختانه شاهد بیشترین صید ماهیان آزاد نسبت به سالهای گذشته بوده‌ایم. در شرق گیلان، میزان صید این‌گونه ماهی بیشتر شده است و این نشان از آن دارد که ماهی آزاد که ماهی بومی دریای خزر است با این دریا آشتی کرده است.
معاون اداره کل شیلات گیلان خاطرنشان کرد: ما تلاش داریم در فصل صید جاری با جمع‌آوری ماهیان آزاد مولد و ارائه آن به مرکز بازسازی بتوانیم گامی برای حضور هرچه بیشتر این ماهی در دریای خزر برداریم.
خانواده آزاد ماهیان دارای هفت جنس و حدود ۳۰ گونه است. یکی از این هفت جنس salmo است که salmo trutta یا قزل آلای قهوه‌ای جزء مهمترین گونه‌هاست.
زیر گونه ای از قزل آلای قهوه‌ای به نام ماهی آزاد دریای خزر Salmo trutta caspius معروف است.
اکثر آزاد ماهیان گونه‌هایی با ارزش تجاری هستند. ماهی آزاد دریای خزر به دلیل گوشت خوشمزه و لذیذ دارای ارزش تجاری بالایی است. این گونه بزرگترین نمونه از قزل آلای دریایی است که در مواردی با وزن بیش از ۴۵ کیلوگرم در زمان مهاجرت تخم‌ریزی در رودخانه منتهی به دریا صید می‌شوند.
ماهی آزاد دریای خزر(Salmo trutta caspius)
رده بندی ومعرفی تاكسونومي
رده بندي سيستماتيك ماهي آزاد به شرح زيراست :
شاخه : Chordata
رده Osteichthyes :
راسته Salmoniformes :
خانواه Salmonidae Rafinesque , 1815 :
جنس : Salmo Linnaeus, 1758
گونه Salmo trutta Linnaeus, 1758 :
نام هاي متداول اين ماهي: اين ماهي را روس‌ها به نام
kaspiiskiy losoدر كشور قزاقستان به نام kaspiy albarty ، در تركمنستان Kaspi azatmahysy (kumja)در آذربايجان gyzyl balyg , azatmai,karagez,albat, ، درانگلستان Caspian trout و در ايران , Azat-mae ناميده مي شود .
مشخصات عمومی
ماهي آزاد يك ماهي درشت كه داراي بدني كشيده و دوكي شكل وداراي پوزه اي تيزمي باشد رنگ بدن در دوطرف بدن روشن است و قسمت پشتي بدن ماهي و قسمت فوقاني سر ماهي به رنگ تيره خاكستري است. مشخصات اصلي اين ماهي همانند ديگر آزادماهيان مي باشد ، لكه يا خالهاي تيره نامنظم به شكل ضربدر بر روي قسمت فوقاني و اطراف بدن ماهي مشاهده مي شود اين ماهي داراي دهان انتهاي بزرگ و دندان‌ها به سمت بالا رشد يافته است . در خط جانبي داراي 170-133 عدد فلس مي باشد ،. به طور كلي 21 تا 24 آبشش( زائد هاي كمان برانشي ) آن روي اولين آبشش قرار دارد ، و زائده هاي پيلوري شكل آن 47 تا 57 عدد است . (مهره‌ها ي آن 54 تا 58 عدد است )
پراكنش زيرگونه‌ها در درياي خزر
ماهي آزاد عموماً در سواحل درياي خزر از رودخانه ترك ( Terek) گرفته تا سپيد رود و به ندرت در نواحي شمالي درياي خزر ، يافت مي شود . اين ماهي در رودخانه هاي ترك ، كورا ، سپيد رود و ساير رودخانه هاي كوچك سواحل غربي و جنوبي درياي خزر مهاجرت و تخم ريزي مي كند
ويژگي عمومي زير گونه
از نظر اكولوژي درگروه طبقه بندي نگتونها قرار دارد و جزء ماهيان مهاجر رود كوچ ( آنادروموس ) است.
از نظر مبدا زيستي آقاي برگ ( Berg ) در سال 1948 منشا قطبي بودن قزل آلاي خزر را مطرح كرد
آقاي درژاوين (Derzhavin ) در سال 1929 منشا زيستي اين ماهي را به عنوان گونه هاي آب شيرين مطرح نموده بود
پراكندگي : بومي درياي خزر
زيستگاه : اين گونه در نواحي ساحلي و در ا عماق 40تا 50 متر ازسطح آب يافت مي شود .
مهاجرت : از نظر مهاجرت جزء گونه هاي رودكوچ ( آنادرم ) محسوب مي شود كه از كرانه هاي ايران گرفته تا ساحل داغستان مهاجرت مي كنند
عوامل محيطي غير زنده
شوري :جزء گونه هاي لب شور دريايي مي باشد . بچه ماهي هاي 6 ماهه قادر به تحمل شوري آب تا 6 درصد و ماهيان 14 تا 16 ماهه، شوري 12 درصد را تحمل مي كنند . ماهيان بالغ در شوري حداكثر 13 درصد خزر نيز مشاهده شده اند .
دما : جزء گونه‌ها ي سرد آبي مي باشد
توزيع عمودي : در اين توزيع جزء زير گونه هاي stenobathic قرار مي گيرند به طوري كه در اعماق زير 40 تا 50 متري دريا مشاهده شده است
ارتباط با شرايط اكسيژني : جزء زيرگونه هاي Oxyphilic قرار دارند. و در نواحي كه غلظت اكسيژن بالاست زندگي مي كنند .
نوع تغذيه : جزء زيرگونه‌ها كه از شكار تغذيه مي كنند.
رژيم غذايي :ماهي آزاد از ماهيان شكارچي و درنده است ، ماهيان در زمان جواني از سخت پوستان تغذيه مي كنند غذاي اصلي ماهيان بالغ شامل شگ ماهيان كوچك ، كيلكاو ماهيان پهلو نقره اي و شاه ماهيان جوان ( از خانواده شگ ماهيان ) مي باشد .
منبع غذايي : نامحدود
توليد مثل
نوع توليد مثل : جنسي
مناطق توليد مثل : قبل از احداث سد بر روي رودخانه كورا ، مولدين به تعداد فراوان وارد رودخانه شده و به ‌مكان اصلي تخم ريزي طبيعي ماهي آزاد در مناطق بالا دست Aragvi ,Alazan ,Akera و نزديك به 1000 كيلومتردورتر ازمصب رودخانه مهاجرت كرده و تخم ريزي مي نمودند . تخم ريزي در نواحي كم عمق وبستر هاي شني و ماسه اي ، سنگريزه اي صورت مي گيرد
دوره توليد مثل : مهاجرت مولدين به سوي رودخانه كورا از اوايل نوامبر تا فوريه صورت مي گيرد دامنه دماي آب در زمان مهاجرت توليد مثلي نسبتا كسترده است. گرچه عمده ماهيان مولد ( نزديك 75 درصد ماهيان بالغ نبوده و يا اندام تناسلي آنان كامل نشده است ) در ماه هاي نوامبر و دسامبر در دماي نسبتا پائين 2/8تا 8/12 سانتي گراد وارد رودخانه‌ها مي شوند . تخم گذاري يك سال بعد در ماه اكتبر آغاز شده و در اوايل ژانويه به پايان مي رسد تخم‌ها در كف آب رها شده و در زير خاك دفن مي گردند دوره جنيني تخم‌ها حدود 30 تا 50 روز طول مي كشد
هم آوري : ميزان هم آوري اين ماهي محدود بوده و كمتر از ديگر خانواده آزاد ماهيان مي باشد
فاكتورهاي محدود كننده
— 1. كاهش توليد مثل طبيعي ( تعداد اندك مولدين)
— 2. از بين رفتن و محدوديت مكان هاي تكثير طبيعي
— 3. تهديد گل ولاي و شرايط آبي ناپايدار (نوسانات جريان آب و سرعت جريان آب منجر به كاهش وضعيت فيزيولوژي توليد مثل مي شود و برخي مواقع تخم‌ها در شن و گل و لاي مدفون مي شوند)
سن بلوغ
در شرايط طبيعي توليد مثل ، سن بلوغ ماهيان آزاد در رودخانه كورا 4 تا 9 سال ، در رودخانه Samur بين 3 تا 5 سال و به ندرت در 2 سالگي در ناحيه (Yalama ) بالغ مي شوند ، ماهيان نرگاهاً درشرايط ساحل رودخانه‌ها در يك سالگي نيز بالغ مي شوند .
روند جمعيت
كاهش در تعداد جمعيت مشاهده شده است ، امروزه ذخايرارزشمند اين گونه بدليل صيد بي رويه و غير قانوني ( قاچاق) به شدت كاهش يافته است. روابط بين گونه اي : ماهي آزاد اساساً از ماهيان دريايي كوچك تغذيه مي كند و تغذيه اين گونه روي اكوسيستم تاثير منفي نمي گذارد
اهميت اقتصادي : ماهي آ‍زاد يك گونه تجاري و با ارزش اقتصادي بالاست

وضعيت صيد و ذخاير ماهي آزاد
ميزان صيد ماهي آزاد در طي سال هاي 1936 تا1939 بين 410 تا 620تن سالانه مي رسيد امروزه ميزان صيد ثبت شده به چندين عدد( دو جين ) نمي رسد . ابزار و ادوات و مناطق صيد : عمده صيد در زمان مهاجرت مولدين( فصل تخم ريزي ) در رودخانه‌ها و با تور هاي انتظاري دامگستر انجام مي گيرد.
روش‌ها و راه حل هاي حفاظت از ذخاير ماهي آزاد
1. افزايش ميزان رهاسازي از توليد مراكز هچري ( تكثير مصنوعي )كه از راه هاي اساسي براي حفاظت گونه هاي است كه فاقد شرايط توليد مثل طبيعي مي باشند .
2. كنترل ورود آلودگي به دريا و همچنين كنترل صيد بي رويه و غير مجاز
چرخه ی عملیات پرورشی(cycle of farming operation)
روش جديدي در توليد اسمولت ابداع شده که شامل سازگاري اسمولتها به آب شور درخارج از فصل طبيعي است. اين عمل به وسليه فرايندي موسوم به jet-laggingويا تغيراتي درطول مدت روشنائي روز ماههيان انجام مي يابد به طوري که اين بچه ماهيان سازگاري به آب شور را قبل و يا گاه کمي بعد از زمان طبيعي خود به دست مي آورند"نوامبر درنيمکره جنوبي"چنين اسمولتهايي به نام so يا اسمولتهاي s1/2 خوانده ميشوند.
روش های پرورش آزاد ماهیان در آب شیرین(freshwater farming system)
امروزه تمايل زيادي جهت توليد متراکم تر ماهي با استفاده از کانالهاي دراز به وجود امده است. اين کانالها درآمريکا طراحي شده و معمولاًشامل ردیف هایی از کانالهاي باريک موازي يکديگر است. آب اغلب از روي تخته شاندورها از يک کانال به کانال بعدي پائين ميريزد و هوادهي ميشود. معمولآ کانالهاي دراز با استفاده موادي نظير بتن ساخته مي شوند که نسبت به فرسايش مقاوم است ودر مقايسه با استخرهاي خاکي جريان آب بيشتري را مي توان در آن برقرار نمود به همان نسبت تعويض بيشتر آب و تراکم زيادتر ماهي امکانپذير مي‌شود.
سیستم های پرورش در آب دریا(Marine Farming Systems)
در مقايسه با آب شيرين محيط دريايي براي پرورش آزاد ماهيان داراي مزيت هايي است. به عنوان مثال آبهاي دريايي از نظر آلودگي دچار مشکلات بسيار کمتري نسبت به آبهاي شيرين هستند و از لحاظ ميزان آب مورد نياز هيچ گونه محدوديتي ندارند. همچنين سهولت دسترسي به آب دريا مزيت عمده پرورش در اين آبها به حساب ميايد. همچنين متغيرهاي فيزيکي و شيميايي در آب دريا تغيرات بسيار کمي را تحمل نموده وبه واسطه ظرفيت بافري خود که ناشي ازوجود املاح نمک محلول است تقريباً وضعيت تثبيت شده اي را دارا مي باشد.
سیستم های پرورش در آب دریا(Marine Farming Systems)
رضوانی رئیس مرکز بازسازی ذخایر آزاد ماهیان شهید باهنر کلاردشت می‌گوید: به رشد ۸ برابری صید ماهیان آزاد مولد در رودخانه چشمه کیله حائز اهمیت است و افزود: در سال گذشته تنها ۹۳ قطعه ماهی آزاد مولد از این رودخانه استحصال شد که این میزان قبل از پایان مدت زمان تعیین شده برای صید این گونه از ماهیان بوده و در مقایسه با سال گذشته افزایش بیش از ۸ برابری داشته است.
وی در مراسم رها سازی بیش از 8هزار قطعه بچه ماهی آزاد یکساله در چشمه کیله تنکابن رودخانه چشمه کیله به دلیل داشتن شیب مناسب، قلوه سنگ و دمای مطلوب آب، بهترین زیستگاه و خواستگاه ماهیان مولد آزاد جهت تخم‌ریزی به شمار می‌رود، لذا کارشناسان سازمان شیلات استان در سال‌های اخیر با آغاز فصل پاییز و از نخستین روز مهر ماه ضمن استقرار در حاشیه رودخانه چشمه کیله به صید ماهیان آزاد مولد اقدام کرده در ادامه با انتقال تخم های استحصال شده به مرکز بازسازی ذخائر شهید باهنر کلاردشت و نیز پس از تکثیر بچه ماهی های آزاد، آنها را در رودخانه های غرب مازندران و چند رودخانه شرق استان گیلان که به دریا منتهی می‌شوند، رها می‌سازند.
وی خاطر نشان ساخت: نظر بر این است که با توجه به میزان صید ماهیان آزاد مولد در سال جاری؛ تکثیر و رهاسازی حدود یک میلیون قطعه بچه ماهی آزاد دریایی در رودخانه چشمه کیله و چند رودخانه دیگر در غرب مازندران و شرق گیلان انجام پذیرد.
میر معصوم قاسمی فرمانده یگان حفاظت منابع آبزیان شهرستان تنکابن در ای رابطه می‌گوید: یگان حفاظت آبزیان امسال با آغاز فصل پاییز و از نخستین روزهای مهرماه با استقرار نیروهای تحت امر خود در حاشیه رودخانه چشمه کیله، شرایط بسیار مناسبی را جهت استحصال ماهیان آزاد فراهم کرده است.
وی با اشاره به رها سازی بیش از ۸۰۰ قطعه از بچه ماهیان آزاد یکساله در چشمه کیله خاطرنشان ساخت: وزن هریک از بچه ماهیان رها سازی شده حدود ۱۰ گرم بوده و عمرشان بالغ بر یکسال است.
وی افزود:برداشت بی رویه این گونه با ارزش از آبزیان دریای خزر در سال‌های اخیر نسل آنها را با خطر انقراض مواجه کرده بود و لذا با تلاش کارشناسان سازمان شیلات و اقداماتی نظیر استحصال تخم ماهیان آزاد مولد و تکثیر در استخرها، این گونه با ارزش بار دیگر احیا شده است.
یک کارشناس شیلاتی ضمن درخواست از مردم شهرستان تنکابن برای حفاظت از این گونه با ارزش و عدم صید بچه ماهیان رها سازی شده گفت:صید ماهیان آزاد مولد تا پایان زمان مقرر ادامه خواهد داشت، لیکن تعدادی از ماهیان آزاد مولد جهت تخم‌ریزی و تکثیر به روش طبیعی در رودخانه نگهداری می‌شوند.
گزارش : مهندس علیرضا کیهانپور