ضرورت به روز رسانی کنوانسیون های دریایی /گ

**جغرافیا و محیط زیست خلیج فارس

خلیج فارس (Persian Gulf) با 251 هزار و 300 کیلومتر مربع مساحت، پس از خلیج های«مکزیک» و «هودسن» سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می آید. طول آن از سواحل عمان تا راس خلیج،800 کیلومتر و عرض آن بین 46 تا 290 کیلومتر است.

این آبراه بین 30 درجه و 24 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 48 دقیقه طول شرقی واقع شده و از شمال و شمال شرقی به سواحل ایران، از شرق به خلیج عمان، از جنوب و غرب به شبه جزیره عربستان محدود شده است.

گودی خلیج فارس نسبت به موقعیت آن متفاوت بوده و این عمق در دهانه خلیج 70 تا 90 متر است و با حرکت به بالای خلیج از عمق آن کاسته می شود و به مسافت 90 کیلومتری تا دهانه شط 30 متری می رسد به طوری که در صیدگاه های مروارید،عمق خلیج فارس کمتر از 36 متر است.(1).

از جزایر مهم خلیج همیشه فارس می توان خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، کیش، قشم، لاوان را نام برد که تمامی آنها بخشی از خاک پهناور ایران هستند. خلیج فارس توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از آن راه به دریاهای آزاد پیوند خورده است.

محیط زیست خلیج فارس به علت شرایط بوم شناسی ویژه ای که دارد و بهره گیری هایی که از این محیط و منابع آن صورت می گیرد، پیوسته در معرض تهدید است.

خلیج فارس در زمره با ارزش ترین زیست بوم های آبی جهان به شمار می رود که با وجود متنوع ترین رویش های گرمسیری و گونه های مختلف جانداران آبزی و ... دارای شرایط ویژه ای است که محیط زیست آن را بسیار حساس و شکننده کرده است.

این خلیج از نظر گیاهان آبزی و جریان مرجانی بسیار غنی است. وضعیت موجود، شرایط مناسبی برای رشد و نمو گونه های مختلف ماهی و میگو و سایر جانداران دریایی مانند گاو دریایی و لاک پشت به وجود آورده است(2).

گیاهان و جانوران خلیج فارس به آبزیان حاره ای وابستگی دارند و جوامع زیستی آنها نیز دارای ویژگی ها و نیازهای زیست محیطی اکوسیستم های مناطق گرمسیری است.

چنین اکوسیستم هایی متکی به انرژی خورشیدی هستند تا به بستر دریا نفوذ کرده و زمینه فتوسنتز را برای گیاهان دریایی از قبیل جلبک ها و مرجان ها فراهم سازند(3).

کارشناسان محیط زیست دریایی بر این باورند که آب سنگ های مرجانی در آب های اطراف کیش مانند پوشش گیاهی سطح خشکی، نقش مهمی در زنجیره غذایی و حیات دریاها دارند که از طریق صید بی رویه، جمع آوری آنها توسط افراد سودجو، لنگراندازی و برخورد کشتی ها تهدید می شوند.

**موقعیت راهبردی

دریاها فقط به خاطر امکانات حمل و نقل آسانی که در اختیار انسان قرار داده اند اهمیت ندارند، زیرا دریا در اقتصاد جهانی و ادامه زندگی بشر نقش مهمی ایفا می کند که حمل ونقل دریایی بخشی از آن است.

بهره برداری و استفاده منظم و برنامه ریزی شده از منابع دریا، بایستی توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را نیز در برداشته باشد و این خود راهی برای رسیدن به توسعه پایدار محیط زیست دریایی است.

خـلیـج فـارس در طـول سده های گذشته، از نـظـر مسائل راهبردی و مـسـائل مـنـطـقـه ای و بـیـن المـللی از اهـمـیـت ویـژه ای بـرخوردار شده و بیشترین اهمیت آن به مسائل اقتصادی برمی گردد.

وجود منابع بزرگ نفت و گاز در خلیج فارس و کشورهای همجوار آن، علت واقعی اهمیت اقتصادی ایـن مـنـطـقه است. کشورهای عربی جنوب خلیج فارس به تنهایی بیش از نیمی از ذخایر نفت شناخته شده جهان را در اختیار دارند و 10درصد دیگر در امتداد کشور ایران وجود دارد(4).

مـوقـعـیت تـجاری مناسب این منطقه، باعث اهمیت آن به عنوان مرکز تجاری یا راه ارتباطی بین شرق و غرب شده است.

از طرفی بـازار مـنـطـقـه خـلیـج فـارس، هـمـچنان ارزش خود را به عنوان بازار فروش خدمات و کالاهای مـصرفـی و سـرمـایـه ای و یـا بـازار سـرمـایـه حـفـظ کـرده و نـقـش بـسـیـار حـسـاسـی را در تـعـادل تراز پرداخت های خارجی کشورهای جهان به عهده دارد(5).

نفت حوزه خلیج فارس دارای مزیت هایی همچون، فـراوانـی مـنـابـع، آسانی استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، سهولت حمل و نقل، تـوان بـالای تـولیـد چـاه ها، امکان کشف ذخایر جدید وسیع در این منطقه در همسنجی با سایر مناطق جهان است.

ظرفیت تولید نفت خلیج فارس در جهان تا سال 2000نزدیک به 28 درصد بوده بر پایه برآوردهای کارشناسان به 33 درصد در سال 2020 می رسد. از سوی دیگر رخداد سه دهه جنگی از جمله، جنگ ایران و عراق، جنگ کویت و عراق و جنگ عراق و آمریکا و آتش سوزی های بزرگ که در منطقه رخ داد نه تنها آسیب جدی به آبزیان و اکوسیستم آبی این منطقه وارد کرد، بلکه پاکیزگی هوای منطقه را نیز به خطر انداخت.

**نفت؛ مهمترین منبع آلودگی

خلیج فارس به عنوان دریایی نیمه بسته دارای اکوسیستم منحصر به فردی در میان حوضچه های آبی جهان است و محور حمل ونقل جهانی نفت به شمار می رود.

به نوشته «پروین فرشچی» در مقاله « بررسی ابعاد حقوقی آلودگی های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان از دیدگاه حقوق بین الملل»، منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان مانند سایر اکوسیستم های دریایی دارای اهمیت زیادی است که متاسفانه به علت بهره گیری های فراوان و پیوسته در معرض مخاطراتی قرار گرفته و به علت شرایط بوم شناسی خاص، ظرفیت پخش، پراکندگی و خود پالایی طبیعی آلودگی ها در آن کاهش یافته است(6).

فرشچی در همان مقاله مهمترین منبع آلودگی خلیج فارس را منابع نفتی معرفی کرده و می نویسد: منابع عمده آلودگی ها در خلیج فارس متفاوت اند ولی مهم ترین آلاینده ای که این محدوده آبی را تهدید می کند، آلودگی نفتی ناشی از کشتی ها و فعالیت های نفتی است؛ زیرا خلیج فارس 57 درصد از منابع نفتی دنیا را در خود جای داده و 27 درصد نفت جهان را تولید می کند.

وجود منابع سرشار نفت در خلیج فارس باعث رشد شهری و صنعتی این منطقه شده و افزایش جمعیت را در پی داشته است.

همانطور که «حیدر لطفی» در مقاله « محیط زیست خلیج فارس و حفاظت از آن» نوشته است، این تمرکز جمعیت و فعالیت های صنعتی باعث تخریب در اکوسیستم آبی منطقه شده است.

تخلیه زباله و مواد زاید، شست و شوی کشتی هایی که در حال آمد و شد هستند، تردد نفت کش ها و دفع فاضلاب پالایشگاه ها و نیز آتش سوزی در اسکله های نفتی و تجاری همه و همه باعث آلودگی و دگرگونی های بزرگی در اکوسیستم خلیج فارس شده است که اگر ادامه پیدا کند عوارض جبران ناپذیری را به وجود خواهد آورد(7).

ساخت مجموعه های گوناگون نفت و گاز و پتروشیمی در کنار این مناطق و پیامدهای آن مانند ایجاد پساب های نفتی و شیمیایی، آلودگی های صوتی، سوزاندن گازهای تفکیکی، جمع شدن مواد زاید شیمیایی و دفع زباله همه چالش های بزرگ زیست محیطی هستند و باید برای آن چاره اندیشی شود.

به نوشته شانزدهم اردیبهشت ماه 92خبرگزاری جمهوری اسلامی( ایرنا) در گزارش«خلیج فارس در محاصره انواع آلودگی ها»، آمارها بیانگر این است که سالانه نزدیک به 1.2 میلیون بشکه نفت و ترکیبات هیدرو کربنی وارد خلیج فارس می شود، این در حالی است که این خلیج دارای بهترین و کمیاب ترین گونه های ماهیان و آبسنگ های مرجانی است که در صورت از بین رفتن آنها جایگزینی برای آنها وجود ندارد.

به گزارش همان روز خبرگزاری ایرنا،«محسن کرابی» عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد، می گوید با این میزان نفتی که وارد خلیج فارس می شود، معادل 160 هزار تن مواد سمی در این پهنه آبی جای می گیرد که به این میزان باید سرازیر شدن روزانه حدود 6/2 میلیون بشکه آب مخلوط به نفت را نیز اضافه کرد.

محیط زیست منطقه بر اثر فعالیت های گوناگون انسان دستخوش تحولاتی شده و از مهم ترین این فعالیت ها که محیط زیست دریایی را نیز تهدید می کند می توان، تغییرات فیزیکی محیط زیست بر اثر زهکشی، احیای زمین و فعالیت های معدنی و مهندسی در سواحل، آلودگی ناشی از پساب های صنعتی، استخراج نفت، فاضلاب های انسانی و کشاورزی، تخلیه زباله ها، دورریزهای کشتی ها و سکوهای نفتی در سواحل آبهای ساحلی.، صید بی رویه شیلات توسط کشتی های صیادی تجاری و شیوه های نامناسب صید آبزیان دریایی را نام برد(8).

همچنین خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان هفدهم مهرماه 92 در گزارشی می نویسد تردد سالانه 15 هزار کشتی حامل فرآورده های نفتی و افزایش روزافزون آنها در خلیج فارس و سکوهای نفت و گاز موجب شده که آلودگی ها به سادگی در آبها و سواحل خلیج فارس منتشر شود(9).

در این بین همه ساله شاهد نشت بیش از 1.2 میلیون تن نفت به این پهنه آبی هستیم که همین امر موجب شده سازمان بین المللی دریانوردی، این منطقه را در سال 2007 به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کند.

طی سال های گذشته لکه های نفتی بسیاری از این نفت کش ها در آب های خلیج فارس به جای مانده و تاثیرات نامطلوبی بر محیط زیست منطقه وارد شده است.

تخریب مرجانهای طبیعی، تخریب اکوسیستم خلیج فارس، از بین رفتن صدف های مرواریدساز، هیدرولیز شدن تخم موجودات آبزی، بارور نشدن و از بین رفتن آبزیان در مرحله نوزادی و از بین رفتن امنیت شغلی صیادان از پیامدهای آلودگی محیط زیست دریایی است.

در سال های گذشته عوامل زیادی همچون توسعه شهرنسینی، گسترش صنعت، استفاده نابجا از منابع طبیعی و ... باعث بروز آلودگی های شدید زیست محیطی در این منطقه شده است.

صنعت نفت و گاز یکی از بزرگترین صنایع در کشورهای منطقه خلیج فارس است و بخش حیاتی اقتصاد ملی این کشورها به شمار می رود.

این صنعت خطرات محیطی بالقوه در زیستگاه های مجاور یا نزدیک به آنها را افزایش می دهد. بررسی عوامل آلودگی در خلیج فارس و کشمکش های منطقه ای اکوسیستم خلیج فارس، افزون بر تاثیرپذیری از بهره برداری و توسعه، در سال های گذشته بزرگترین فجایع زیست محیطی جهان در نوع خود را نشان داده است.

در همین زمینه «لعبت تقوی» (سرپرست گروه آلودگیهای محیط زیست) دانشگاه علوم و تحقیقات تهران به ایرنا می گوید: خلیج فارس از مهمترین پهنه های آبی و از آلوده ترین آنها به شمار می رود به طوری که روز به روز بر میزان فلزات سنگین ورودی به آب های خلیج فارس افزوده می شود.

وی با بیان اینکه میزان آلودگی های خلیج فارس 47 برابر بیش از ظرفیت طبیعی آن است می افزاید: این آلودگی ها شامل شوری زیاد، دمای بالا و انواع فلزات سنگین است که پیامدهای زیست محیطی جبران ناپذیری را بر پیکره این پهنه آبی وارد آورده است.

بنابر تحقیقات کارشناسان، هم اکنون 54 تا 60 درصد کارخانه های آب شیرین کن در منطقه خاورمیانه واقع شده اند که حجم زیادی از آنها در سواحل جنوبی خلیج فارس جای دارند.

فعالیت پیوسته کارخانه های آب شیرین کن کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس موجب شده که در هر ثانیه 300 کیلوگرم فلز سنگین مس وارد این پهنه آبی شود که این عامل افزون بر وارد کردن مستقیم آلودگی به خلیج فارس، موجب افزایش شوری و دمای آب شده است؛ به طوری که این 2 عامل نیز به نوبه خود پیامدهای زیست مجیطی جبران ناپذیری را بر خلیج همیشه فارس وارد می کند.

**کنوانسیون های دریایی

خلیج فارس و دریای عمان به لحاظ وجود منابع عظیم نفت و شرایط خاص زیست محیطی دارای اهمیت ویژه ای هستند.

حساسیت راهبردی موجود در آن و تنش های سیاسی، نظامی و موضوعات اقتصادی، مسائل مهمی همچون آلودگی های محیط زیست دریایی را زیر سایه قرار داده و خلیج فارس و دریای عمان را به یکی از آلوده ترین مناطق دریایی تبدیل کرده است.

منطقه خلیج فارس از سوی سازمان بین المللی دریانوردی و برنامه محیط زیست ملل متحد با استناد به کنوانسیون حقوق دریاها، دریای نیمه بسته اعلام شده است که از طریق تنگه هرمز به دریای عمان راه دارد و به موجب کنوانسیون «مارپول» منطقه ویژه معرفی شده است(10).

بر همین پایه قوانین و مقررات دقیق تر و گسترده تری در مورد حفظ محیط زیست دریایی به ویژه در خلیج فارس در نظر گرفته شده و مسوولیت های بزرگ تری برای کشورهای ساحلی این منطقه پیش بینی شده است.

با توجه به مسائل یاد شده، یکی از ابزارهایی که به منظور کنترل آلودگی این منطقه مورد استفاده قرار گرفته است معاهدات بین المللی و منطقه ای است که در سطح جهانی با همت سازمان بین المللی دریانوردی (آی. ام. او) و در سطح منطقه ای با همکاری برنامه محیط زیست سازمان ملل(یو. ان. ای. پی) تهیه و تنظیم شده است.

در این ارتباط، با تلاش مقام های صلاحیت دار وقت و همکاری های گسترده میان کشورهای منطقه، کنوانسیون منطقه ای کویت برای همکاری در حمایت از محیط زیست دریایی در روز بیست و چهارم آوریل 1978 به امضا رسید(11).

کشورهای منطقه بر پایه ماده 16 کنوانسیون کویت توافق کردند که ˈسازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی(پورمی) را تشکیل دهند.

کنوانسیون 1978 کویت و پروتکل ها ی آن تکالیف کلی دولت ها را در قالب یک سیستم همکاری منطقه ای برای مبارزه با آلودگی ترسیم کرده است(12).

تکالیف دولت های حاشیه خلیج فارس برای مبارزه با آلودگی در منطقه، بخشی از تکالیف کلی بین المللی آنها برای حفاظت از محیط زیست دریایی است.

از مهم ترین موضوعات مطرح شده در این کنوانسیون می توان به مفهوم آلودگی دریایی، قلمرو جغرافیایی کنوانسیون، مبنای تکالیف حقوقی دولت ها، سیستم مدیریت کنوانسیون، مسوولیت و خسارات و سایر مقررات قانونی اشاره کرد.

قلمرو کنوانسیون کویت شامل آب های آزاد و دریای سرزمینی دولت های حاشیه آن به استثنای آب های داخلی بوده و تکالیف اصلی دولت ها نیز در برگیرنده تکلیف کلی برای حفاظت از محیط زیست خلیج فارس است.

ماده های 5 تا 8 کنوانسیون شامل جلوگیری از آلودگی ناشی از تخلیه عمدی یا غیر عمدی دفع تفاله از کشتی ها و هواپیماها، آلودگی ناشی از منابع خشکی، آلودگی عمدی و یا اتفاقی ناشی از اکتشاف و استخراج فلات قاره و آلودگی ناشی از فعالیت های انسان در زمره تکالیف عمومی است که بر عهده دولت های حاشیه خلیج فارس گذاشته شده است و بنابر مفاد این کنوانسیون، دولت ها باید سایر مقررات مرتبط و اجرایی از نظر حقوق بین الملل را نیز رعایت نمایند. (13)

**راهکارها

تقوی با تاکید بر اینکه خلیج فارس با تنوع گسترده گیاهان گرمسیری و گونه های متنوع جانداران آبزی از باارزش ترین زیست بوم های آبی جهان است، می گوید: ساخت کارخانه های آب شیرین در کشورهای عربی همچون کویت، عربستان، بحرین و ...در چند سال گذشته به وفور صورت گرفته و بنابر کنوانسیون های بین المللی و منطقه ای نظارت و کنترل دقیق بر این فعالیت ها باید صورت بگیرد و افزون بر آن این مساله در سازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی (راپمی ) مورد توجه قرار گیرد.

کرابی در گزارش پیشین ایرنا، با اشاره به اینکه روش های مختلف فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی برای رفع آلودگی های نفتی دریاها در جهان به کار می رود بیان می کند: روش فیزیکی فقط برای مهار نفت و جلوگیری از حرکت آن در سطح آب مناسب بوده و مواد مورد نیاز در روش شیمیایی نیز بسیار گران است، از این رو روش رویارویی بیولوژیکی مناسب ترین روش ها و ارزانترین آنها از نظر هزینه است.

در روش بیولوژیکی از میکرو ارگانیسم هایی که بتوانند نفت را تجزیه کنند استفاده می شود. به عبارتی این میکرو ارگانیسم ها از نفت به عنوان مواد غذایی خود استفاده می کند.

با توجه به پیشرفت علم و فناوری در یک دهه گذشته کاربرد جامد کننده ها در پاکسازی نفتی بسیار مورد توجه بوده است.

جامد کننده ها ذرات پلیمری هستند که می توانند ذرات طبیعی مانند چوب یا کنف نیز باشند. این جامد کننده ها به محیطی که نفت در آن وارد شده اضافه می شوند و مولکول های نفتی را در خود جذب و به مرور به شکل ژل در می آورند.

به باور این کارشناس، نتایج پژوهش های گوناگون در این زمینه نشان می دهد که استفاده از این مواد جامد حدود 70 تا 76 درصد از لکه های نفتی را از بین می برد.

این روش یک دهه است که در جهان مورد توجه بوده و در رخداد نشت نفت در خلیج مکزیک مورد استفاده قرار گرفت.

از طرفی عزم جدی و مسوولیت پذیری سازمان های منطقه ای و بین المللی دریایی و کشورهای عضو آنها و به کارگیری جرایم سنگین برای آلوده کنندگان پهنه های آبی از جمله خلیج فارس در کنار چاره اندیشی های علمی کارشناسان و اندیشمندان می تواند گره گشای مسائل زیست محیطی خلیج همیشه فارس باشد.

**جمع بندی

خلیج فارس به عنوان یک اکوسیستم منحصر به فرد و نیز یک آبراه حیاتی بین المللی افزون بر آسیب های ناشی از تردد نفتکش ها و نیز بهره برداری فراوان نفت از فلات قاره، جنگ اول و دوم خلیج فارس و نیز به علت رشد شهرنشینی، توسعه فعالیت های صنعتی و بهره برداری غیر منطقی از منابع، زیر فشار قرار دارد.

دلایل یاد شده، این دریای نیمه بسته را به محل تخلیه حجم بزرگی از فاضلاب های شهری و صنعتی تبدیل کرده است.

از این رو به منظور بهسازی و پاکسازی این اکوسیستم از آلودگی ها، همکاری های زیست محیطی کشورهای پیرامون خلیج فارس در جهت تصمیم گیری صحیح و راهبردی ضرورت داشته و همچنین رعایت دقیق قراردادهای بین المللی، جلوگیری از آلودگی دریایی و ترابری صحیح قوانین و مقررات محیط زیست دریایی از بایسته ها هستند.

نبود طرح های اضطراری و نبود همکاری و هماهنگی سازمان ها و کشورهای منطقه در این امر به ویژه در سازماندهی مرکز مقابله و نجات و ناکافی بودن ارتباط و همکاری بین منطقه ای، نبود برنامه مشارکت ساکنان سواحل در رویارویی با آلودگی های نفتی و... از مسائلی است که محیط زیست خلیج فارس را در یک وضعیت بحرانی قرار داده است و حل این مساله و رفع این چالش فقط با تلاش های یک کشور میسر نمی شود و نیازمند برنامه و راهکارهای منطقه ای و بین المللی و همکاری گسترده کشورهای حاشیه ای و سازمان های بین المللی و منطقه ای و اجرا، بازنگری و به روز رسانی قوانین و دستور العمل های مربوطه است.

بحران زیست محیطی خلیج فارس اگر امروز مدیریت نشود در آینده ای نزدیک، زندگی ساکنان منطقه را با مشکل های جبران ناپذیری روبرو می سازد.

-----------------------------------------------

منابع

1- http://www.persiangulfstudies.com

2- رنجبر، محسن و ندیری، مژگان ( 1387 ).ارزیابی مسائل زیست محیطی خلیج فارس ، مجموعه مقالات همایش ملی جایگاه خلیج

3- http://www.persiangulfstudies.com

4- فرشچی، پروین و همکاران(1385)، « بررسی ابعاد حقوقی آلودگی های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان از دیدگاه حقوق بین الملل»، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره نهم، شماره چهارم.

5- http://www.persiangulfstudies.com

6- فرشچی، پروین و همکاران(1385)، « بررسی ابعاد حقوقی آلودگی های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان از دیدگاه حقوق بین الملل»، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره نهم، شماره چهارم.

7- لطفی، حیدر و همکاران(1389)،« محیط زیست خلیج فارس و حفاظت از آن»، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی – سال سوم، شماره اول.

8- همان

9- www.yjc.ir

10- ROPME Publication, Proposal for the Establishment of an Oil Response and Salvage

Corporation in the ROPME Sea Area, 2003.

11- فرشچی، پروین و همکاران(1385)، « بررسی ابعاد حقوقی آلودگی های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان از دیدگاه حقوق بین الملل»، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره نهم، شماره چهارم.

12- ROPME Publication, Proposal for the Establishment of an Oil Response and Salvage

Corporation in the ROPME Sea Area, 2003.

13- فرشچی، پروین و همکاران(1385)، « بررسی ابعاد حقوقی آلودگی های نفتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان از دیدگاه حقوق بین الملل»، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست ، دوره نهم، شماره چهارم.

از فاطمه دوله- گروه تحقیق و تفسیر خبر
منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی