گیاه وارداتی؛ بلای جان تالاب انزلی

گیاه وارداتی؛ بلای جان تالاب انزلی
از جمله زیباترین مناظر آبی گیلان، تالاب انزلی است‌. زیبایی‌های همه‌ جانبه تالاب از طلوع خورشید تا لحظه غروب آفتاب، موجب شده تا این تالاب نگین درخشان طبیعت گیلان باشد. اما در این میان، متأسفانه تالاب انزلی میزبان ناخواسته گیاهی غیربومی به نام «آزولا» شده که اکوسیستم آنجا را به خطر انداخته است.

در تالاب انزلی پرندگانی چون باکلان بزرگ، عقاب دریایی دم سفید جوجه‌آوری می‌کنند و همه ساله پذیرای شمار بسیاری قو، غاز، اردک، کیشم، حواصیل، چنگر معمولی است که در بخش‌های گوناگون تالاب زمستان ‌گذرانی می‌کنند.

تالاب انزلی از تالاب‌های کم عمق و شیرین است و با یک مرز شنی به پهنای نزدیک یک ‌متر از دریای خزر (به جز در یک منطقه گلوگاهی) جدا شده است. از گیاهان تالاب انزلی می‌توان به نی، اسپرغان، لویی، سیرپوس، علف هفت بندپهن، تیرکمان آبی و پونه آبی اشاره کرد که غیر از نواحی تالابی، گاهی ارتفاع نی‌ها در این تالاب به شش متر هم می‌رسد.

«آزولا» با نام علمی ‏Azolla filiculoides‎‏ یک علف هرز مهم آبزی شناور به شمار می‌رود که سطح وسیعی از تالاب انزلی را اشغال کرده است. رشد بیش از اندازه این گیاه در تالاب انزلی،‏ موجب دخالت در استفاده از منابع آب توسط انسان،‏ تأثیر نامطلوب بر کیفیت آب و ایجاد مشکلات اکولوژیکی بر سایر گونه‌های گیاهی و جانوری شده است. آزولا با رشد سریع و زمان کوتاه دو برابر شدن، دارای قدرت بالايي براي گرفتن نفس‌هاي آبزيان تالاب انزلي است. اين گياه غير بومي‏ با پرده‌ای به ضخامت ۱۰ سانتی‌متر سطح تالاب ‌انزلي را سبز كرده ‌و از رسيدن نور خورسيد به سطوح زيرين آب جلوگيري مي‌كند.

در سال 1363 جلبک غیربومی آزولا توسط سازمان پژوهش‌هاي علمی و صنعتی ایران و سازمان کشاورزی از کشور فیلیپین ‌شد و با اهداف تولید علوفه برای دام و طیور و تهیه کود سبز برای مزارع برنج استان گیلان در منطقه رها‌سازی شد و از آنجا به تالاب انزلی راه یافت.

آزولا سال‌ها پیش‌ به این علت در تالاب انزلي رها شد، تا به واسطه رشد خوب و ارزش تغذیه‌ای بالا، به عنوان علوفه برای دام‌‌ها استحصال شود؛ اما نه تنها سودی برای دامداران حاشیه تالاب نداشت، بلکه همچون طناب داري در گردن تالاب انزلي انداخته شد. نبود رقیب غذایی و دشمن طبیعی برای آزولا که از جنوب شرقی آسیا آمده بود، موجب شد تا در چشم بر هم زدنی تمامی عرصه آبی تالاب پوشیده از آزولاها شود. وجود فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، رشد و پراکنش سریع اين هيولاي تالاب را شكوفا‌تر كرده است. لايه نفوذ ناپذيري كه آزولا‌ها در سطح آب انزلي پدید آورده‌اند، سال‌هاست راه تنفسي موجودات اين تالاب را تنگ كرده است.

بسیاری از این آبزیان مانند انواع ماهی‌ شامل اردک ماهی، سوف، سیم در اثر کمبود اکسیژن تلف شدند. سال‌ها پیش، صيد اردک ماهی و سوف برای ماهیگیران، عادی بود، ولی امروز صيادان براي ديدن اين آبزيان به دنبال معجزه هستند
اين گياه کوچک از نظر فيزيولوژيکي در سطح آب زندگي مي‌کند و قرار گرفتن هزاران قطعه از اين گياه در کنار هم، سطحي موكت مانند را درست کرده كه تنها با رنگ سبز و سرخش، زيبايي بصري دارد.

گیاه آزولا از جمله گیاهان نادری است که به دلیل جذب ازت هوا وانتقال آن به خاک، باعث غنی شدن خاک‌های زراعی فقیر شده و اگر بموقع از این گیاه استفاده شود از رشد گیاهان هرز در مزرعه جلوگیری می‌شود.

آزولا ريشه‌هاي چند ميلي‌متري دارد كه در سطح آب و مناطق مرطوب به سرعت رشد مي‌كند و جوانه‌هايي روي گياه قديمي‌تر مي‌رويد و با پوشاندن گياهان زيرين از آنها به عنوان منابع غذايي استفاده مي‌كنند. جريان‌هاي آب و پرندگان به آسانی باعث جابجايي آزولا مي‌شوند. در نتيجه اين گياه در مدت كوتاهي، منطقه گسترده‌‌ای را فرا مي‌گيرد. با توجه به اين موضوعات‌ اگر رشد گياه آزولا با شيوه مناسب كنترل نشود، به دليل برخورداري از مزيت رشد سريع، به عنوان عامل خسارت در حوزه كشاورزي و محيط زيست عمل مي‌كند.

بررسی‌ها حاکی است، این گیاه آبزی در سال‌های اخیر به دلیل برخی سهل‌انگاری‌ها به برکه‌ها، آبگیرها و رود‌خانه‌ها راه یافته و از این طریق از تالاب انزلی سردرآورده و به معضلی برای حیات تالاب تبدیل شده است.

هم‌اکنون بهترین روش برای پاک‌سازی تالاب انزلی از این گیاه، روش جمع‌آوری با ابزار مکانیکی است، زیرا این گیاه در سطح آب بوده و به آسانی‌ قابل جمع‌آوری است.

آنچه از تحقیقات در اين زمینه بر‌مي‌آيد، این است که جلبک آزولا ـ که سال‌های متمادی‌ مهمان ناخوانده آبگیرهای گیلان است ـ همچنان به رشد و نمو خود ادامه داده و به یک معضل زیستی تبدیل شده است؛ بنابراین، بدیهی است برنامه‌ریزی مناسب، بهره گیری از توانایی‌های مهندسی و فنی و سرانجام تعامل همه سازمان‌های مرتبط، می‌تواند گامی مهم در تبدیل این تهدید به فرصت شود. فراموش نکنیم تکثیر راحت، تولید مداوم و منظم و عدم نیاز به شرایط ویژه نگهداری، از ویژگی‌های این گیاه است که امکان بهره‌گیری مناسب از آن را آسان‌تر می‌کند.

این تالاب كه محل تخم‌ریزی آبزیان و پناهگاه ‌پرندگان بومی و مهاجر است، از سال ۱۳۵۴ جزو تالاب‌های بین‌المللی معرفي شد و به دليل اينكه مهمترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر بود، تحت حفاظت قرار گرفت؛ اما امروز وضعيت اسفبار آلودگي و تخريب اين تالاب كه روزگاري بسيار مستعد بود، جايي براي صحبت باقي نگذاشته است.

شاید انتظار براي تغيير دولت و اجراي برنامه‌هاي جديد زيست محيطي قابل تحمل باشد، ولی شك نداشته باشيد كه تالاب انزلي آنقدر‌ها فرصت ندارد كه دولت‌ها بيايند و بروند تا فكري برايش كنند. بی‌گمان حتی یک روز هم گذشت زمان برای حيات تالاب انزلی حیاتی است