نقدی بر توسعه شیلات کشور /گ

توسعه کشاورزی در حدی بوده که در سال ۱۳۸۶ تولیدات کشاورزی از ۲۰ میلیون تن در سال به بیش از ۱۰۰ میلیون تن۱۵ و تولید مواد پروتئینی از ۳/۳ میلیون تن به بیش از ۱۲ میلیون تن رسید و پس از آن نیز افزایش چشم‌گیری داشته است. در حدی‌که کشور پس از ۴۰ سال، مجدداً‌ در سال ۱۳۸۳ با تولید ۱۵ میلیون تن گندم به خودکفایی در این محصول استراتژیک۱۶ رسید.

در حوزه آبزی پروری و ماهیگیری(شیلات) نیز روند توسعه بر اساس آمار ارائه شده سازمان مربوطه از شتاب باور نکردنی برخوردار بوده است. از سال 1381 میزان کل صید و آبزی پروری (401670 تن) تا سال 1391 (838892 تن) بیش از دو برابر شده و این در حالی است که طی این مدت در آبهای شمال کشور نه تنها شاهد افزایش صید نبوده ایم بلکه با کاهش 5درصدی همراه بوده است، میزان صید در آبهای جنوب کشور یک و نیم برابر شده که بیشترین فشار بر سطح زیان درشت بوده است (از 133285 تن به 235830 تن) و میزان آبزی پروری در کشور چهار برابر افزایش نشان می دهد ( از 89827 تن به 338877 تن).

تعداد شناورهای به کار گرفته شده در سال 1381 11168 ناوگان بوده، حال آنکه در سال 1391 این رقم به 11 هزار و 586 ناوگان افزایش یافته است. ماهی قزل آلای رنگین کمان به عنوان تنها ماهی سردابی کشور از 16 هزار و 26 تن در سال 1381 به 131 هزار تن در سال 1391 ( تقریبا 9 برابر) که سهم استانهای چهار محال بختیاری 13درصد، مازندران و لرستان هر کدام 10درصد، کرمانشاه و کهکیلویه و بویر احمد هر کدام حدود 8 درصد و آذربایجان غربی و فارس هر کدام 6درصد بوده، ماهیان گرمابی از 54 هزار و 801 تن در سال 1381 به 154 هزار و 565 تن در سال 1391 ( تقریبا سه برابر) که سهم خوزستان و مازندران هر کدام 30 درصد و پس از آنها گیلان(25درصد) و گلستان (13درصد) بوده است. برداشت از منابع طبیعی و نیمه طبیعی از 13 هزار و 10 تن در سال 1381 به 42 هزار و 363 تن در سال 1391 ( تقریبا سه برابر) افزایش تولید نشان می دهند. بیشترین توسعه در بخش ماهیان زینتی ( صفر در سال 1381 و 148 میلیون قطعه در سال 1391) به ترتیب مربوط به استانهای اصفهان( 35درصد) تهران (28درصد) و قزوین (13درصد) بوده است. تعداد مزارع پرورش ماهیان سردابی از سال 1381 ( 461 مزرعه) تا سال 1391 (1907 مزرعه) و تعداد مزارع پرورش ماهیان گرمابی از 3802 (سال 1381) به 14 هزار و 295 (سال 1391) هر کدام چهار برابر شده است۱. حال آنکه به خصوص ماهی قزل آلا بهترین منابع آبی کشور یعنی سرچشمه ها، رودخانه ها و چاه ها را هدف قرار داده است و هر گونه افزایش تولید به معنی افزایش تولید آلودگی این آبهای شیرین، سرد، جاری و با کیفیت خواهد بود. بار آلودگی ناشی از دفعیات، آنتی بیوتیک ها و سایر داروهای شیمیایی، استفاده از غذاهای کم کیفیت صنعتی و به خصوص (با توجه به قیمت بالای غذاهای صنعتی با کیفیت)، استفاده از غذاهای دست ساز بشدت باعث آلودگی آبها شده و قطعا در آینده ای نه چندان دور، در نبود مدیریت مسئولانه، آب جاری با کیفیتی وجود نخواهد داشت که تولیدی را در پی داشته باشد و در آن شکل از توسعه اقتصادی این زیر بخش نیز خبری نخواهد بود. توسعه تولید کپور ماهیان یا ماهیان گرمابی با توجه به نیاز سیستم پرورشی خود با افزایش مصرف کودها ( حیوانی و شیمیایی)، مواد شیمیایی (آهک) و انواع سموم همراه بوده و این موضوع نه تنها به آلودگی اکوسیستمیک انجامیده بلکه میزان تجمع زیستی این مواد در پیکره این آبزیان پرورشی را با رشد معنی داری همراه نموده است. پرورش میگو خوشبختانه به دلیل استفاده از آبهای آزاد و یا شاید توسعه کمتر ( از 5960 تن در سال 1381 به 101 هزار و 525 تن در سال 1391 افزایش یافته است) چندان مخاطرات زیست محیطی را به همراه نداشته ولی ارتقای سیستم پرورشی از نوع غیر متراکم به نوع متراکم، بروز بیماری هایی چون بیماری ویروسی لکه سفید و ..... را برای این صنعت به ارمغان آورده است. صید آبزیان تجاری به نسبت افزایش تلاش صیادی هر روز کمتر و کمتر می شود و از این رو فشار صیادی بدنبال جبران از دست رفته ها، طول استاندارد صید آبزی را بشدت کاهش داده، اجازه تولید مثل طبیعی از آبزیان گرفته شده است و این نیز به معنای نابودی در زیر بخش مربوطه خواهد بود. علاوه بر آن روش های مخرب صید که در راستای سیاست هر چه بیشتر بهره برداری ( توسعه اقتصادی) صورت می گیرد نه تنها به ذخایر زیستی بلکه به اکوسیستم های آبی آسیب های جدی وارد کرده، ماوی و مسکن مرجانها، اسفنج ها و بطور کلی ساختار کف دریاها را تخریب و این خود به نابودی سریعتر کمک کرده است. ناوگان صیادی در راستا بهره برداری حداکثری، مدتهای طولانی را بدنبال گله های صید در دریاها سپری کرده و تا مخازن سردخانه ای خود را پرنکنند به ساحل باز نخواهند گشت و در این فرایند طولانی مدت بشدت از کیفیت صید کاسته شده، بطوریکه صید زیر بار پر فشار تناژ و در آب شدگی یخ پودر شده سردخانه ای، در خون‌آبه خود غرق شده بار باکتریایی آن افزایش یافته و زمینه ایجاد هیستامین بافتی در آنها فراهم و افزایش خواهد یافت.

سخن پایانی

به ادعای بسیاری از کارشناسان محیط زیست و شیلاتی کشور، روند توسعه نه تنها در برخی شاخه ها شیلاتی کشور و به خصوص ماهیان سردابی باید متوقف بلکه از تعداد مزارع موجود نیز باید کاسته شود. استفاده از مکانیزاسیون به منظور افزایش تولید در واحد سطح بسیار حائز اهمیت است. تجدید نظر بر تولیدات کارخانه های غذای آبزیان و حذف کارخانه هایی که غذاهای بی کیفیت تولید می کنند، جلوگیری قانونی از تولید غذاهای دست ساز مزرعه‌ها (اخذ تاییدیه برای محصول تولیدی هر مزرعه که درآن چنانچه از غذاهای دست ساز استفاده شود این تاییدیه صادر نخواهد شد)، اجبار به بیمه گذاری آبزی پروری اعم از محصول و مزرعه در تمام مراحل از تخم چشم زده تا مزارع حد واسط، پرواری و نهایتا مولد سازی باید کاملا رعایت شود.

در حوزه ماهیان گرمابی بنظر می رسد ضمن استفاده از مکانیزاسیون، رویکرد تولید ارگانیک ضروری است و قطعا برای هر گونه توسعه، مطالعات GIS ضروری است.

در حوزه میگو باید به موضوع پساب خروجی توجه جدی صورت گیرد. بهره گیری از پروبیوتیک ها به خصوص باکتری هایی که در جلوگیری از تعویض آب نقش ایفا می‌کنند، بهره گیری از بهترین غذاهای تولیدی در این صنعت و مجددا تاکید به استفاده از مکانیزاسیون در آن کاملا توجیه سبز خواهد داشت.

در حوزه صید و صیادی، ضمن حذف روش های صید مخرب چه از آبهای داخلی و چه از آبهای آزاد، با برآورد دقیق ذخایر موجود، رعایت فصول صید بر اساس تدوین زمان بندی تحقیقات و تولید مثل طبیعی آبزیان ضروری است. استفاده از ترالرها باید بسیار محدود شود. چشمه های تور باید استاندارد شده و با قاطعیت از استفاده چشمه تورهای غیر استاندارد جلوگیری شود. روش های ارزش افزوده برای صید مهمترین پارامتر در کاهش فشار صیادی خواهند بود. به عبارت بهتر و به عنوان مثال در صید سطح زیان درشت چنانچه از روش Long Liner و یا روش های استاندارد دیگر استفاده شود، بطور همزمان خونگیری ساقه دمی و قرار گیری در برفاب یا یخ آب به منظور کاهش سریع دمای بدن صورت گیرد، و تا حد مجاز سردخانه ذخیره سازی صورت گیرد، بطوریکه صید در تازه ترین شکل ممکن به ساحل منتقل شود و سپس با روش های فرآوری یا عمل آوری بهترین و تازه ترین نوع محصول به بازار عرضه شود، قیمت فروش هر کیلو معادل قیمت فروش 10 کیلو صید با ساختار فعلی خواهد بود که از این طریق دو منفعت عمده بدست خواهد آمد، اول: کاهش هزینه های صید اعم از مصرف سوخت، استفاده طولانی از شناور، کارگر و غیره و دوم کاهش 10 برابری فشار صید به قبل از این مدیریت مسئولانه به منظور منفعت طلبی بیشتر صورت می پذیرفت چرا که در این روش با ارزش افزوده به غریزه منفعت طلبی که جزو لاینفک سرمایه گذاری در کشور ماست پاسخ مثبت داده خواهد شد. البته اخذ تصمیمات قانونی و اجبار به رعایت آنها، سهمیه بندی و نظایر آن لازم اجراست. تجهیز سردخانه شناورهای صیادی به سیستم های برودتی انجمادی( جلو گیری از استفاده از یخ پودر شده در صیادی های طولانی مدت، جلوگیری از روش های مخرب زیست محیط و ....) که بصورت جزیی بدانها اشاره شد، همگی از ضروریات مدیریت مسئولانه در حوزه ماهیگیری و صیادی است.

منابع مورد استفاده:

۱- آمار سالانه سازمان شیلات کشور- سال 1391-1381

۲- روزنامه کیهان – تاریخ ۲۶/۱۰/۹۲

۳- روزنامه قدس تاریخ ۲/۲/۸۹

۴- روزنامه همشهری شماره ۳۷۰۴ تاریخ ۱/۳/۸۴

۵- روزنامه جمهوری اسلامی شماره ۷۱۲۶ تاریخ ۱۴/۱۱/۸۲

۶- روزنامه کیهان شماره ۱۷۷۸ تاریخ ۲۷/۷/۸۲

۷- روزنامه شما ، شماره ۴۱۲ تاریخ ۳۱/۲/۸۴

۸- روزنامه اقتصاد شماره ۳۱۲۸ تاریخ ۱/۴/۸۴

۹- دنیای اقتصاد شماره ۶۷۹ تاریخ۱/ ۴/ ۸۴

۱۰- روزنامه کیهان شماره ۱۸۲۴۱ تاریخ۷/ ۳/۸۴

۱۱- روابط عمومی وزارتخانه‌ها و سازمانهای ذیربط

۱۲- سایتهای اینترنتی وزارتخانه ها و شرکتهای خصوصی

13 – نقل از سایت شبکه ایران

14 – نقل از سایت شرکت آب و فاضلاب

15 – دولت و حکومت در ایران- شاپور رواسانی- صفحه ۲۱۰ تا ۲۱۱

16 – ایران دیروز، امروز، فردا- محسن نصری- نهاد نماینگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها- صفحه ۱۳۳ تا ۱۳۴

دکتر محمود حافظیه، متخصص شیلات و آبزیان و استاد دانشگاه
منبع : خبرگزاری ایسنا