تالابها گنجینه های ارزشمند فراموش شده /گ

تالابها در کنوانسیون بین المللی رامسر به مناطق مردابی، آب مانند، نم زارهای سیاه و باتلاقی، برکه های مصنوعی یا طبیعی که به طور دایم و یا موقت دارای آب ساکن یا روان، شیرین، شور یا نیمه شور هستند و یا مناطقی از سواحل دریا که در هنگام جزر ارتفاع آب در آنها بیش از شش متر نباشد گفته می شود.

این گنجینه های طبیعی در میان کوه های سربه فلک کشیده، دشت ها و جنگل های سرسبز برای پرندگان و انواع جانوارن آبزی و غیرآبزی همچون بهشتی به شمار می روند که در جای جای این خطه همچون نگینی می درخشند و تنها صدا، صدای زندگی و طنین آواز پرندگانی است که از میان نیزارهای آنها به گوش می رسد.

آوای پرهیاهو و دلنشین پرندگان زیبای این تالابها بر گوش حاشیه نشینان آنها که با اشتیاق و شگفتی چشم در آسمان دوخته اند و هر لحظه منتظر ورودشان هستند بسیار آشناست.

صداهای نشاط انگیزی که همه ساله حرکت چرخه حیات را برای آنها عینیت می بخشد و روح تلاش و فعالیت را در آنان دو چندان می کند.

تالابهای کشورمان همه ساله پذیرانی صدها هزار قطعه انواع پرندگان مهاجر و خسته ای است که در مسیر پرواز خود وارد این تالابها می شوند و به منظور تخمگذاری و زمستان گذرانی در فصول مختلف سال در این نقاط سکنی می گزینند.

اما چند سالی است که با وجود تمامی تلاش هایی که دوستداران محیط زیست و سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از تالابها انجام داده اند این پناهگاه های بزرگ و با اهمیت به عنوان آخرین بازمانده های گیاهی و جانوری با تخریب و آسیب های جدی روبه رو بوده و دیگر شاهد آن حضور پرشور پرندگان در آنها نیستیم.

فضای دلنشین و آرامش مناظر زیبای تالابها گاهی نیز با صدای شلیک گلوله ای از سوی شکارچیان شکسته شده و پس از آن همه چیز تغییر می کند.

کارشناسان حفاظت محیط زیست از تجاوز به حریم تالابها و شکار و صید پرندگان مهاجر به عنوان تهدیدات جدی که می تواند نسل این موجودات فعال و زیبا را با مخاطره مواجه سازد یاد می کنند.

به گفته آنان باید برای کسانی که حیات وحش و در مجموع چرخه حیات را تهدید می کنند مجازات سنگینی در نظرگرفته شود تا این سودجویان به فکر تخریب محیط زیست نباشند.

شواهد و قراین نشان می دهد در زمان های نه چندان دور جمعیت وحوش و پرندگانی آبزی در این مناطق بسیار زیادتر از الان بوده است ولی بتدریج رو به نقصان نهاد و تعداد آنها به شدت کاهش یافت.

تالابها در تمامی نقاط جهان از جمله مولدترین محیط هایی هستند که از آنها به عنوان مهد و جایگاه تنوع زیستی یاد می شود که با فراهم ساختن آب و قابلیت زادآوری نقش مهمی در بقای گونه های بی شمار گیاهان و جانوران ایفا می کنند.

تعدیل آب و هوا، ایجاد مامن مهم و مناسب و مطمئن برای پرندگان، کمک به تولیدمثل پرندگان و حفظ ذخایر آبزیان از مهمترین خدمات و عملکردهای تالابها هستند.

کارشناسان کشاورزی بر این باورند که پرندگان نقش مهمی در حفظ چرخه طبیعی محیط زیست دارند و حفظ تالابها و ممانعت از صید و شکار غیرقانونی پرندگان مهاجر می تواند در سالم سازی محیط زیست منطقه نقش مهمی داشته باشد.

به گفته آنان همه ساله هزاران قطعه از پرستوهای دریایی به همراه سایر پرندگان مهاجر به تالابهای مختلف کشورمان مهاجرت می کنند که درکنترل آفات کشاورزی به شیوه طبیعی در این مناطق موثر هستند.

آنان معتقدند که این پرندگان با تغذیه از کرم های برگ خوار و پشه خوار عملا نقش خود را در حفظ تعادل اکولوژیکی طبیعت به نمایش می گذارند.

این درحالی است که امروزه در بسیاری از کشورهای جهان تلاش می شود جایگزین مناسبی به جای مبارزه شیمیایی با آفات پیدا شود در حالی که حفظ زیست بوم منطقه می تواند به عنوان راه حلی مناسب برای مبارزه با آفات کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.

تالابها بسته به شرایط اکولوژیک متفاوت کشورها در معرض آسیب ها و تخریب های متفاوتی قرار دارند بویژه در کمربند گرم و خشک جهان که فشار جمعیت برای آزادسازی منابع برای تولید کشاورزی بیشتر است تالابها هم مانند جنگل ها و سایر منابع با ارزش زیستی در معرض آسیب و نابودی قرار گرفته اند.

وضعیت نامطلوب تالابهای ایران نیز در این رهگذر از موارد مختلف تخریب محیط زیست درامان نمانده و عموم تالابها در معرض تهدید جدیدی هستند.

کشورمان که در یک منطقه گرم و خشک واقع شده است به ویژه در چند دهه گذشته که طرح های توسعه منابع آب در ایران شروع شده و توسعه زراعی منوط به توسعه سدسازی شده است از منابع تغذیه کننده تالابها یعنی سیلاب های کوتاه مدت محروم کرده است.

براساس آمارهای موجود در این چند دهه در ایران حدود 500 سد در اندازه های گوناگون ساخته شده است که حداقل 10 تا 15 درصد آنها جزو سدهای بزرگ جهان محسوب می شوند و عمده منابع آب تامین کننده اکوسیستم کشور محسوب می شوند را جذب کرده و تالاب ها را در معرض خطر قرار داده اند.

دریاچه ارومیه نمونه بارز این وضعیت است که توسعه کشاورزی و سدسازی در این منطقه در طی 20 سال گذشته منابع تغذیه کننده دریاچه ارومیه را محدود کرده و در نتیجه این وضعیت در خکشسالی های چند سال گذشته منبع تغذیه دریاچه ارومیه به طور جدی آسیب دیده است.

در کشورمان هم اکنون 250 تالاب وجود دارد که از این تعداد 35 تالاب با مساحت یک میلیون و 481 هزار هکتار در کنوانسیون رامسر ثبت شده و اهمیت جهانی دارند.

از تالاب های بین المللی ایران هفت تالاب در کرانه دریای خزر، پنج تالاب در کرانه خلیج فارس، یک تالاب در کرانه دریای عمان و 9 تالاب در استان های داخلی و یک تالاب مرزی است.

کشور ما از نظر طیف، از انواع تالابها برخوردار است به طوری که از 32 تیپ تالابهای طبیعی معرفی شده از سوی کنوانسیون رامسر، همه تیپ های آن به جزء سه تیپ (تورب زارها ، تالابهای آلپی و تالابهای توندرا ) در آن وجود دارد.

تالاب معرفی شده به کنوانسیون در صورت حفاظت و صیانتی شایسته از آنها می تواند نمایشگاهی از این تنوع شگفت انگیز در سطح جهان باشد.

مروری بر وضعیت موجود تالابهای ایران نشان می دهد که بسیاری از آنها در اثر عدم وجود مدیریت، تغییر کاربری بخش وسیعی از تالاب به کشاورزی، بهره برداری نامعقول، ورود فاضلاب های صنعتی و کشاورزی، تغییر و تبدیل کاربری زمین های تالابها، آلودگی های نفتی، سدسازی، شکار و صید غیرقانونی، کم آبی و خشکسالی، اجرای طرح های عمرانی در حوضه های آبخیز تالابها، وارد کردن گونه های گیاهی و جانوری غیربومی به بهانه های تکثیر و پرورش، احداث بزرگراه ها، تامین نکردن حق آبه تالابها و برداشت آب از تالابها، سبب کاهش، خشک شدن و از بین رفتن آنها شده است.

هم اکنون به دلیل فرسایش شدید اراضی بالادست تالابها که ناشی از کاربری بی رویه و غیراصولی است سالانه هزاران تن رسوبات در تالابها نشست می کند و موجب کاهش ارتفاع آب تالابها و به خطر افتادن محیط زیست گیاهی و جانوری می شود.

افزایش جمعیت بهره برداران از محیط های تالابی و بهره برداری بی رویه از محیط زیست از یک سو و توسعه ناموزون فناوری بدون در نظر گرفتن جوانب زیست محیطی، حیات وحش گیاهی و جانوری تالابها را به شدت به مخاطره انداخته است.

به اعتقاد کارشناسان محیط زیست در صورت توجه نشدن به حفاظت از تالابها در آینده ای نه چندان دور قلب تالابها از تپش ایستاده و تنها مردابی از آنها برجای خواهد ماند.

در اثر تغییرات و تخریب های بوجود آمده در تالابهای کشورمان، تعدادی از این تالابهای بین المللی در لیست مونترو ثبت شده اند ( در فهرست مونترو تالاب هایی ثبت می شوند که دارای تغییرات اکولوژیک بوده اند).

اگر تخریب و تصرف و تغییر کاربری تالابها ادامه یابد، مسلماً تالابهای دیگری نیز در آینده نزدیک در این لیست قرار خواهند گرفت.

با آنکه کشور ما از نظر کمی در مقام و رتبه بسیار خوبی در بین کشورهای عضو کنوانسیون رامسر قرار دارد و با توجه به آنکه ایران زادگاه این معاهده بسیار مهم است ولی تاکنون ما نتوانسته ایم در حفظ همین تالابها موفق باشیم.

کنوانسیون رامسر شاخص ترین تهدیدهای تالابهای ایران را …عدم وجود برنامه آمایش سرزمین و پیاده کردن برنامه های بخشی، سدسازی بدون توجه به اثرات مخرب آنها بر تالابها، توسعه برنامه های نفت محور در حساس ترین و شکننده ترین مناطق ساحلی و دریایی، خطر نابودی پرندگان نادر و در معرض انقراض به دلیل صدور مجوزهای قانونی شکار، اجرای سیاست های آبرسانی از مناطق پرآب به کم آب کشور، بدون توجه به اثرات سوء زیست محیطی بر روی تالاب ها اعلام کرده است.

این کنوانسیون همچنین اجرای سیاست های راهسازی در بسیاری از تالابها با هدف کوتاه کردن مسیر را که تاکنون ضربات هولناکی بر پیکره تالابها وارد کرده است و نمونه بارز آن را می توان در بزرگ ترین تالاب کشور یعنی دریاچه ارومیه مشاهده کرد را از دیگر تهدیدات تالابهای ایران عنوان کرده است.

…اجرای طرح های کشاورزی ˈآب برˈ بدون توجه به قانون مندی اقلیم های خشک و بهره گیری از تالاب به عنوان مخزن آب کشاورزی در دسترس، طراحی برنامه های گردشگری ناپایدار در کنار و یا در دل تالاب، بدون درک اثرات سوء آن در اکوسیستم های حساس و شکننده تالاب ( نظیر دو طرح ˈ شهر ونیزیˈ در تالاب شادگان و گمیشان)، وارد کردن گونه های غیر بومی به تالابها و بر هم زدن تعادل طبیعی این گونه محیط ها، احداث و توسعه مزارع پرورش میگو که سال هاست در بسیاری از کشور ها به دلیل اثرات مخرب آن تعطیل شده است از دیگر مخاطراتی است که هم اکنون بر اساس اعلام کنوانسیون رامسر تالابهای ما با آن مواجه هستند.

کنوانسیون رامسر توافق بین المللی است که براساس آن، کشورهای عضو بر روی تالابهای مهم جهان بویژه زیستگاههای پرندگان آبزی و کنار آبزی و نحوه حفاظت از آنها مطالعه و تحقیق کرده و از آنها حمایت می¬کنند.

این کنوانسیون نام خود را از شهر رامسر گرفته است و در 13 بهمن ماه 1349 بنا به دعوت ایران، به منظور مطالعه تالابها تشکیل و به نام آن شهر نیز نامگذاری شد.

این کنوانسیون با انگیزه مشارکت بین المللی و همکاری همه جانبه در مطالعه، بررسی، حفاظت و بهره ¬وری عقلایی از تالابهای مهم و بخصوص تالابهایی که اهمیت حیاتی برای پرندگان آبزی و کنارآبزی (بومی و مهاجر) دارند، منعقد شده و در طول 42 سال فعالیت توانسته است تحقیقات و مطالعات را از پرندگان به کلیه گیاهان و جانوران تالابی گسترش دهد.

اکوسیستم های تالابی به عنوان مهمترین منبع حیات گیاهی و جانوری و همچنین منبع غذایی مردم و بهره برداران محلی از بالاترین اهمیت تنوع زیستی و محیط طبیعی برخوردار هستند.

بر اساس برآوردهای جهانی درآمدزایی هر هکتار تالاب در قالب بهره برداری اصولی از ذخایر آبی، گیاهی، گردشگری و پژوهشی به 14 هزار دلار در سال می رسد و این درحالی است که این میزان در بهره برداری از بهترین عرصه های جنگلی دو هزار دلار و در زمینه های زراعی 200 تا 300 دلار است که تاکنون در این بخش اقدامی جدی در کشور ما صورت نگرفته است.

سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه های گوناگون پژوهشی و عملی، اقداماتی را انجام داده است ولی نکته مهم در این زمینه این امر است که حفاظت از تالابها، امری فراسازمانی است که سازمان محیط زیست با امکانات محدودش هرگز به تنهایی نمی تواند از عهده حفاظت از تالابها برآید.

بیشتر دست اندرکاران و کارشناسان محیط زیست معتقدند تالابها با اجتماع زیستی متنوع و با ارزش خود به عنوان لابراتواری زنده و بی همتا گنجینه ای طبیعی محسوب می شوند که به هر شیوه ممکن باید از آن مراقبت شود تا هم ثروتی ارزشمند برای نسل های آینده باقی مانده و هم تعادل اکولوژیکی محیط زیست که امری اجتناب ناپذیر است محفوظ بماند.

برای تحقق این امر باید عزم ملی برای مدیریت و حفاظت از تالابها که یکی از اکوسیستم های مهم محیط زیست به شمار می رود در کشور ما ایجاد شود که برای پدید آمدن چنین عزمی در کشور رسانه های گروهی می توانند نقش زیادی در ایجاد آن داشته باشند.

گزارش از: منوچهر صمدی
منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی