53 هزار کشاورز حوضه ارومیه به دریاچه تشنه آب اهدا کردند

توسعه زمین های کشاورزی در چند سال اخیر رو به افزایش است به طوری که سطح زیر کشت کشاورزی در آذربایجان غربی دراواخر دهه 80 برغم کاهش منابع آبی و خشکسالی ها و کاهش آب های سطحی وسفره های زیرزمینی به بیشترین حد خود رسیده و300 هزار هکتار سطح زیر کشت آبی جای خود را به 490 هزار هکتار کشت آبی داده است.

بخش کشاورزی عمده ترین مصرف کننده منابع آب است، طبق برآوردها نزدیک به 90 درصد منابع آبی در این بخش مصرف می شود، همچنین بررسی ها نشان می دهد میانگین راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی در سطح حوضه آبریز از حدود 30 درصد بیشتر نیست.

بر این اساس طرح توسعه کشاورزی پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تعریف شد و اجرای آن از سال 1391 با همکاری کشور ژاپن آغاز شد.

این طرح با نام استقرار برنامه کشاورزی پایدار با راهبرد IPCM در حوضه دریاچه ارومیه تعریف شد، مدل IPCM یک بسته مدیریت تلفیقی، تحقیقی، اجرایی، ترویجی سیستمی است که قابلیت سازگاری فناوری ها با تغییرات محیطی توانمند سازی ذینفعان، ارتقای ظرفیت نوآوری و خلاقیت و توان آنان از مهمترین اهداف این راهبرد است.

این طرح با هدف تغییر روش های تولید در کشاورزی فعلی با اتکا بر امکانات محلی موجود بر آموزش ، ارتقای مهارت و کارگروهی مبتنی بر چرخه اطلاعات و توسعه مشارکتی فناوری سبز اجرا می شود.

نقش کشاورزان در اجرای این طرح بسیار پررنگ است زیرا طرحی است که از مزارع و باغ ها آغاز می شود بنابراین توجیه این قشر بسیار مهم است و طرح حفاظت از تالاب های ایران که وظیفه اجرایی بخشی از این طرح را برعهده دارد، بسیار موفق عمل کرده است.

این طرح اکنون در روستاهای دو شهرستان میاندوآب و نقده در استان آذربایجان غربی در حال اجرا است که در برخی سایت ها کشاورزان با مشارکت در سرمایه این طرح به کمک احیای دریاچه ارومیه آمده اند.

سازمان حفاظت محیط زیست در یک تور خبری تعدادی از خبرنگاران را به منطقه اعزام کرد تا از نزدیک با روند اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار آشنا شوند که تعدادی از مسوولان محلی، کشاورزان و کسانی که این طرح در مزارع آنها در حال اجرا است نیز حضور داشتند.

محرم دیانتی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان میاندوآب دراین بازدید گفت: زرینه رود و سیمینه رود دو رودخانه اصلی آبریز دریاچه ارومیه است که در گذشته 60 تا 70 درصد آب این دریاچه را تامین می کرد اما اکنون چیزی جز زه آبها و مقداری روان- آبهای سطحی که وارد آن می شود دیگر اثری از حیات این رگ های اصلی دریاچه نیست.

به گفته وی در دهه 60 بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی یکی از مشکلات اساسی برای کشت در منطقه بود اما اکنون با بحران آب در منطقه مواجه هستیم.

وی گفت: شهرستان میاندوآب با وسعت 214 هزار هکتار دارای 52 هزار هکتار اراضی آبی و 30 هزار هکتار دیم است که در آنها سالانه 800 هزار تن محصولات کشاورزی تولید می شود.

دیانتی افزود: 48 درصد آب زرینه رود و سیمینه رود از این شهرستان می گذرد بنابراین به عنوان پایلوت اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار انتخاب شده است.

همچنین فرجی مجری طرح توسعه پایدار کشاورزی شهرستان میاندوآب گفت: این طرح از سال 1393 با همکاری کشاورزان در میاندوآب آغاز شده است که این طرح در ابتدا با انتخاب زمین و انجام سه آزمایش برروی خاک کلید خورد.

وی با اشاره به نتیجه اجرای این طرح در یکی از مزارع چغندر قند توضیح داد: در یکی از مزارع چغندر قند که اکنون به صورت پایلوت کار می کند پیش از اجرای این طرح در مرحله اول به 20 ساعت آبیاری ، مرحله دوم و سوم 15 تا 16 ساعت زمان برای آبیاری نیاز داشت اما بعد از اجرای این طرح مرحله اول به 6ساعت و دوم و سوم به 3 ساعت کاهش یافته است.

فرجی افزود: بررسی ها نشان می دهد که از نظر میزان مصرف آب نیز حدود 50 درصد صرفه جویی شده است زیرا قبلا با روش غرقابی آبیاری می شد اما اکنون کاملا علمی و اصولی آبیاری می شود، دراین روش بذر برروی پشته ها کاشته می شود بنابراین کود شویی نیز ندارد که با این روش نه تنها عملکرد محصول افزایش می یابد بلکه تا 4 درصد نیز افزایش عیار قند در چفندر را بالا می برد.

وی گفت: همچنین چون در این روش کودشویی بسیار پایین است بنابراین تا حدود 40 درصد مصرف کود و سموم شیمیایی نیز کاهش یافته است، همچنین آب به صورت نشتی وارد زمین می شود از این رو میزان تبخیر سطح نیز کاهش می یابد و زمین همواره مرطوب است.

فرجی افزود: سالانه 25 تا 30 هزار هکتار چغندر قند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کشت می شود که حدود 54 تن در هکتار برداشت محصول دارد بنابراین اگر با این روش حدود 30 درصد در آب صرفه جویی شود این میزان وارد دریاچه ارومیه می شود.

وقتی وارد اراضی کشاورزی که به صورت پایلوت در حال اجرای این طرح هستند می شوید پرچم های قرمز، زرد و سبز را مشاهده می کنید که در سردر مزارع خودنمایی می کنند، پرچم قرمز یعنی اینکه هنوز کاری در مزرعه انجام نشده، زرد کارها در حال انجام است و سبز نشاندهنده اجرای کامل این طرح در مزرعه است، البته شاخص اصلی نصب این پرچم ها میزان مصرف آب است.

فرجی گفت: تنها منبع درآمد اهالی این منطقه کشاورزی است بنابراین تغییر روش در کشاورزی و یا نوع محصول ریسک است و هر کشاورزی آنرا نمی پذیرد از این رو نیاز به فرهنگ سازی دارد.

وی افزود: اجرای آبیاری به روش بارانی و تحت فشار موجب صرفه جویی حدود 60 درصد در منابع آبی زیر زمینی می شود.

در حال عبور از میان مزارع رودخانه ای را مشاهده کردیم که به گفته همراهان ' گدار ' نام دارد، این رودخانه یکی از رودهایی است که دریاچه ارومیه از آن تغذیه می کند اما چند سالی بود که خشک شده بود.

فرجی گفت: بعد از چند سال آب در بستر گدار جاری شد که این کار با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست انجام شد زیرا سازمان آب موظف شده است حقابه این رودخانه را بدهد تا وارد دریاچه شود.

بعد از گذر از کنار رودخانه گدار به مزرعه ای وارد شدیم که سیب زمینی و کدو در آن کاشته شده بود این مزرعه کاملا به روش پیشرفته و به روش تحت فشار و بارانی آبیاری می شد.

کشاورزان زیادی در آن مزرعه جمع شده بودند تا درد دل های خودشان را با اصحاب رسانه در میان بگذارند.

یکی از آنها که دارای مدرک لیسانس بود گفت: پدرش چند هکتار زمین در اختیارش گذاشته تا امرار معاش کند از این رو با همکاری 11 کشاورز دیگر در زمینی به وسعت 24 هکتار طرح کشاورزی پایدار را پیاده کرده اند.

یکی دیگر از کشاورزان گفت: برای اجرای این طرح دولت 164 میلیون تومان کمک کرد و کشاورزان نیز 40میلیون تومان هزینه کردند که بر این اساس از یک چاه آب به صورت مشترک و به روش آبیاری تحت فشار استفاده می کنند که با این کار سالانه 200 هزار متر مکعب در مصرف آب صرفه جویی می شود.

علاوه بر مزارع وسیع چغندر قند، ذرت، گندم و کدو باغ های گسترده و درختان به ردیف شده سیب نیز چشم هر بیننده ای را خیره می کند، برخی از این باغ ها نیز به روش قطره ای آبیاری می شوند که مانند مزارع درصد زیادی در مصرف آب صرفه جویی می شود.

*** تالاب های اقماری

در اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار علاوه بر اجرای صحیح آبیاری در مزارع به احیای تالاب های اقماری دریاچه ارومیه نیز تاکید شده است.

یادگارلو، درگه سنگی ، سلدوز، کانی برازان ، قپی بابا علی و شور گل ( حسنلو) تالاب های اقماری حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستند.

به طور کلی تالاب های اقماری واقع در جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه از منابع آب شیرین رودخانه هایی مانند گدارچای، مهاباد چای، سیمینه رود و زرینه زود تغذیه می شوند، با این حال تعداد کمی از آنها به طور عمده از جریان های سطحی ناشی از بارندگی یا تراوش آب های زیر زمینی آب دریافت می کنند.

در دهه اخیر به علت اجرای پروژه های متعدد توسعه آبیاری برخی از این تالاب ها مانند سلدوز، کانی برازان ، قپی بابا علی و درگه سنگی در حال حاضر نه از جریان رودخانه ها بلکه از طریق جریان زهکش های شبکه های آبیاری و و زهکشی آب می گیرند.

از آنجا که آب دریاچه ارومیه شور است بنابراین وجود تالاب های اقماری آب شیرین نقش بسزایی در برقراری تعادل میزان شوری آب دریاچه دارند.

تالاب درگه سنگی یکی از تالاب های اقماری دریاچه ارومیه است که دارای 450 هکتار وسعت و ثبت شده در رامسر سایت است ، این تالاب خشک شده بود اما اکنون با همکاری اهالی منطقه و ایجاد یک سمن، حیات دوباره به این تالاب بازگشته است.

اکنون این تالاب از رودخانه گدار، زه آبهای کشاورزی و روان آبهای سطحی تغذیه می شود و رودهای منتهی به آن نیز لایروبی شده است.

درگه در زبان کردی به معنای خشکی و جزیره است بنابراین درگه سنکی به معنای جزیره سنگی است زیرا دورتا دور تالاب را سنگ های بزرگی به صورت طبیعی فرا گرفته است و اکنون یکی از تالاب های سالم در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است.

45 گونه پرنده آبزی و کنار آبزی مانند فلامینگو، اردک سر سفید و سرحنایی را در خود جای داده است.

محسن سلیمانی روبهانی مدیر ملی پروژه حفاظت از تالاب های ایران نیز دراین زمینه با تاکید بر اهمیت حفظ دریاچه ارومیه به خبرنگاران گفت: برای این منظور درصدد اجرای طرح توسعه کشاورزی پایدار در حوزه آبریز دریاچه ارومیه هستیم که در اجرای این طرح جوامع محلی، دولت، بخش خصوصی ـ نهادهای مردمی و برخی سازمان های بین المللی در کنار هم قرار گرفته اند.

وی افزود: در گام اول این طرح تلاش شد 41 روستا در سطح 30 هزار هکتار و 13 هزار کشاورز درگیر شوند که موفقیت آمیز بود که در مرحله دوم این تعداد به 74 روستا رسیده است.

به گفته وی 30 هزار هکتار در مقابل 500 هزار هکتار اراضی کشاورزی در منطقه زیاد نیست اما برای شروع قابل قبول است.

سلیمانی ادامه داد: در فاز اول این پروژه مبلغ یک میلیون دلار با همکاری منابع مشترک ایران و ژاپن اختصاص یافت، این اعتبار در اختیار بخش دولتی قرار نگرفت بلکه بر روی زیر ساخت ها در بخش کشاورزی هزینه شد.

وی گفت: بخشی از این اعتبار صرف آموزش معلمان ، زنان و کشاورزان شد و بخشی نیز برای سطوح آبگیر باران دریاچه ارومیه با هدف تامین منایع آبی پایدار برای جزایر دریاچه هزینه شد.

سلیمانی افزود : فاز اول این طرح با موفقیت انجام شد و فاز دوم آن چند ماه گذشته به امضای معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست و سفیر ژاپن رسید که بر اساس آن 34 روستای جدید نیز به عنوان پایلوت و سایت اجرایی به طرح اضافه شد.

وی ادامه داد: اکنون 34 روستای جدید مشخص شده اند که از این تعداد 22 روستا اصلی و 12 روستا اقماری انتخاب شده اند اما هنوز وارد مرحله اجرا نشده است اما با توجه به پیشرفت کار تا حدود سه هفته آینده این روستاها نیز وارد فاز اجرا می شوند.

سلیمانی با تاکید بر اینکه 5 میلیون نفر از دریاچه ارومیه منتفع می شوند، هشدار داد: در صورت از بین رفتن کامل این دریاچه، این ظرفیت نیز از بین می رود زیرا زمانی که یک تالاب از بین می رود قطعا فرصت های معیشتی و شغلی زیادی نیز از بین می رود.

وی توضیح داد: مساله اصلی این است که توسعه ناپایدار در حوضه آبریز تالاب ها از جمله دریاچه ارومیه اتفاق می افتد که متوقف کردن این مساله نیازمند داشتن برنامه مدیریت توسعه پایدار در راستای حفاظت از تالاب ها است که این برنامه برای دریاچه ارومیه تدوین شده است. سلیمانی گفت: در تلاش هستیم برای مدیریت مناطق حفاظت شده و بخش های تالابی از رویکرد سنتی به سمت جامع نگر و پیشرفته حرکت کنیم برای رسیدن به این موضوع باید سازمان ها و دست اندرکاران مختلف در قالب برنامه جامع مدیریت در کنار هم قرار گیرند.

همچنین علیرضا سید قریشی کارشناس مسوول زیستگاه های آبی اداره کل آذربایجان غربی درباره خطرات خشک شدن دریاچه ارومیه گفت: در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه احتمال بروز یک سری بیماری های ریوی و نوظهور در این حوضه آبی وجود دارد.

وی افزود: پارک ملی دریاچه ارومیه با وسعتی حدود پنج هزار و 700 کیلومترمربع ثبت بین المللی شده و وسعت حوضه آبریز این دریاچه نیز 57 هزار کیلومترمربع است و در 30 تا 40 سال گذشته به دلیل سوء مدیریت در منابع آبی و کاهش بارندگی و افزایش دما شاهد تغییر در اکوسیستم دریاچه ارومیه شدیم.

وی ادامه داد: از اواخر دهه 70 وارد یک دوره کاهش بارندگی و خشکسالی شدیم که برخی از کارشناسان معتقدند زمان شروع بحران دریاچه از این دهه است اما واقعیت این است که کاهش بارندگی سبب کم شدن روان آب ها به سطح دریاچه ارومیه شد.

قریشی گفت: از سال 81 و 82 که تا حدودی میزان بارندگی به حد طبیعی رسید ، متاسفانه ورودی روان آب ها دیگر به وضعیت قبل بازنگشت که این نشان دهنده مدیریت نادرست منابع آبی در این حوضه آبی است دریاچه را به شرایط بحرانی کنونی کشاند.

وی گفت: در 18 سال گذشته میزان متوسط ورودی آب به دریاچه ارومیه 2.4 میلیارد مترمکعب بوده است در حالی که در 42 سال اول این میزان 4.9 میلیارد مترمکعب بود؛ به عبارتی در چند سال گذشته حدود 300میلیون مترمکعب آب ورودی به دریاچه ارومیه کاهش یافته است.

وی اظهار کرد: هرچقدر منابع آبی کاهش یافت، سطح زیر کشت افزایش یافت که این مساله موجب شد آب ورودی به دریاچه ارومیه در حد بسیار زیاد و محسوس کاهش یابد که همزمان با آن نیز افزایش دما و تبخیر را نیز شاهد هستیم.

قریشی ادامه داد: از سال 76-77 تاکنون تراز آب دریاچه ارومیه حدود 8 متر کاهش یافته است و اکنون قطعا برای احیای مجدد آن باید تمام این عوامل مدنظر قرار گیرند.

وی تاکید کرد: سازمان محیط زیست مخالف توسعه نیست اما در حاشیه اکوسیستم هایی مانند دریاچه ارومیه اولویت باید مدیریت توسعه پایدار باشد.

قریشی گفت: در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه قطعا مشکلاتی مانند بروز گرد و غبار نمک از سطح دریاچه ، کاهش شدید سطح آب های زیرزمینی و احتمال بروز بیماری های نوظهور مواجه خواهیم شد.

وی افزود: به علت خشک شدن سطح دریاچه ، جزایر موجود در آن به هم متصل شده اند بنابراین احتمال دارد حیات وحش موجود در این جزایر خارج و شرایطی بحرانی را در منطقه ایجاد کنند.

وی ادامه داد: در حال حاضر سطح تراز اکولوژیک دریاچه (حداقل تراز آب دریاچه) هزار و 274 متر از سطح آب های آزاد است که در حال حاضر 3.46 متر کمتر از این تراز اکولوژیک قرار دارد.

وی با اشاره به این که با یک سری اقدامات انجام شده و میزان بارندگی سطح تراز آب دریاچه ثابت مانده است، گفت: در چند سال گذشته به طور معمول در فاصله دو سال بین 20 تا 30 سانتی متر سطح آب دریاچه کاهش می یافت اما امسال این وضعیت تثبیت شده است به طوری که سطح تراز آب دریاچه در سال گذشته 1270.68 متر بود که این تراز امسال به 1270.61 رسیده است.

قریشی ادامه داد: پتانسیل آب تجدید پذیر در حوضه دریاچه ارومیه 7 میلیارد مترمکعب است که معمولا برای 20 تا 40 درصد این پتانسیل در سطح جهانی برنامه ریزی می شود در واقع به نوعی ذخیره سازی می شوند. شاخص سازمان ملل برای آب های تجدیدپذیر به این گونه است که اگر از 20 درصد استفاده شود ایمن ، 20 تا 40 درصد قابل قبول و بیش از 40 درصد پرخطر است در حالی که در حوضه دریاچه ارومیه از بیش از 70 درصد این پتانسیل استفاده می شود.

همچنین امین آقایی مدیر هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی به بروز گرد و غبار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرد و گفت: بررسی ها نشان می دهد تنها راه جلوگیری از بروز گرد و غبار در حوضه دریاچه ارومیه داشتن کشاورزی پایدار و استقرار الگوی آن است.

وی افزود: اکنون منابع آبی در این حوضه کاهش یافته است و برای حفظ منابع و داشتن غذای سالم درصدد استقرار الگوی کشاورزی پایدار در منطقه هستیم، یک میلیون هکتار زمین قابل کشت در آذربایجان غربی وجود دارد که از این میزان 830 هزار هکتار به زیر کشت رفته است که 400 هزار هکتار آن آبی و بقیه به صورت دیم کشت می شوند.

وی ادامه داد: همچنین بیش از 100 هزار هکتار باغ در استان وجود دارد که محصولاتی مانند سیب، عسل، گاومیش و چغندر قند رتبه اول، یونجه و گوسفند رتبه دوم، شیلات، گاو بومی و نخود رتبه سوم، انگور، شیر و گوشت قرمز رتبه پنجم را دارا است.

آقایی ادامه داد: 30 درصد اشتغال در استان در بحث کشاورزی و بیش از 19 درصد درآمد نیز از این راه به دست می آید.

به گفته وی 7.5 میلیارد مترمکعب آب های سطحی و مرزی و 2.5 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در استان موجود است.

وی گفت: کل آب مورد نیاز در بخش کشاورزی 2.3 میلیارد مترمکعب است بنابراین این بخش به تنهایی مسبب به وجود آمدن وضعیت کنونی دریاچه ارومیه نیست.

وی گفت: در اجرای طرح توسعه پایدار به دنبال رسیدن به فناوری های سبز در بخش کشاورزی هستیم.

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و در منطقه آذربایجان واقع شده است. این دریاچه طبق آخرین تقسیمات کشوری، بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تقسیم شده است. دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه آب شور دنیا است.

آب این دریاچه بسیار شور بوده و عمدتا از رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می شود.

چند سالی است به علت خشکسالی و مدیریت نادرست منابع آب این حوضه آبی به خشکی مواجه شده و اکنون بیش از 95 درصد آب خود را از دست داده است.
منبع: ایرنا