خزر در انتظار اقدامات مسئولانه

بولتن نیوز: 12اگوست مصادف با 21 خرداد در تقويم کشورهاي منطقه روز خزر ناميده شده تا يادآور تعهدات کشورهاي منطقه براي حفظ محيط زيست درياي خزر باشد. 21 مرداد سال 1385، كنوانسيون حفاظت از محيط زيست درياي خزر در تهران براي 5 كشور ساحلي لازم‌الاجرا شد. اين روز توسط برنامه محيط زيست سازمان ملل (UNEP) به عنوان روز درياي خزر نامگذاري شد.
بر اساس مفاد کنوانسيون تهران که به مناسبت لازم الاجرا شدن آن روز خزر شکل گرفت، 5 کشور حاشيه خزر ملزم به رعايت الزامات زيست محيطي بوده و بايستي در کنترل و اجراي برنامه هاي مرتبط با مسائلي نظير صيد بي‌رويه، مهاجم شانه‌دار و آلودگي درياي خزر مشارکت فعال و جدي داشته باشند. اين کشورها با حضور در جلسات کارشناسي بايد در حفظ محيط زيست خزر بکوشند.
در شرايطي که 5 سال از نامگذاري 21 مرداد به عنوان روز خزر مي گذرد، توجه بيش از حد کشورهاي منطقه به برداشت منابع سوخت هاي فسيلي موجود در اعماق اين درياچه بزرگ، ادامه حيات ماهيان خاوياري به عنوان ساکنين اوليه اين درياچه را تهديد مي کند. نسل ماهيان خاوياري به دليل برداشت قاچاق و غير قانوني همچنين برداشت هاي مجاز مورد تهديد جدي قرار گرفته است. اقدامات تکثيري کشورهاي حاشيه خزر که به طور عمده در ايران و روسيه انجام مي شود نيز نتوانسته است از انقراض ماهيان خاوياري جلوگيري کند. به نحوي که روسيه نسبت به نبود ماهيان مولد خاوياري در آبهاي خود هشدار داده است. در ايران نيز براي نخستين بار به دليل عدم وجود ماهيان مولد در آبهاي خزر، سازمان محيط زيست مجوز صيد ماهيان مولد براي استفاده در مراکز تکثير و پرورش را براي سازمان شيلات ايران صادر کرد. بنابراين سفيد رود به عنوان تنها رودخانه ايران که منطقه اي حفاظت شده و محلي امن براي تخم ريزي ماهيان خاوياري بود، ديگر امن نيست و امسال شاهد صيد ماهيان مولد براي اعزام به کارخانه هاي تکثير و پرورش بوده است. متاسفانه به دليل نبود درک صحيح از مسايل زيست محيطي در کشورهاي حاشيه خزر، مردم اولويتي براي محيط زيست اين دريا قايل نبوده و ساختارهاي دولتي براي مديريت اين درياچه از ابزار قانوني لازم براي حمايت و کنترل شرايط آن بهره مند نيستند. اين روند سبب شده ميزان برداشت ماهيان خاوياري در خزر به شدت کاهش يافته و از 37 هزار تن در سال 1900 به 2 هزار تن در سال 2005 برسد. بنابراين طي 10-5 سال آينده در درياي خزر خاويار نخواهيم داشت.
هجوم شانه دار به ذخاير کيلکاي خزر به عنوان يکي از معضلات اصلي اين درياچه در صدر اخبار رسانه ها قرار دارد. آمارها نشان مي دهد برداشت ماهيان کيلکا در سال 1990 به شدت افزايش و سپس تا سال 2005 با سقوط مواجه بوده که يکي از دلايل اين افت ورود گونه مهاجم شانه دار به خزر بوده است. راه کنترل جمعيت شانه دار ورود شانه دار خوار (براواتا) به درياي خزر است اما به دليل چالش هاي بين شيلات و محيط زيست که از تبعات ورود گونه جديد به اين دريا آگاه نيستند، تا کنون اجرايي نشده است.
با کاهش جمعيت کيلکا ماهيان و از سوي ديگر تخريب زيستگاه فک خزري، 80 درصد جمعيت اين پستاندار در خزر از بين رفته است. بر اساس آمارها در سال 1930، 450 هزار فک خزري در منطقه خزر زندگي مي کرد که اين رقم در سال 2009 به زير 100 هزار قلاده رسيده است.
درياي خزر در سال هاي اخير با پديده اي به نام شکوفايي مضر جلبکي که منجر به ايجاد رنگ شيري در آبهاي آن شده نيز مواجه است که هنوز آثار و تبعات زيست محيطي اين پديده بر ذخاير زيستي درياي خزر آشکار نشده است.
افزايش سطح آب خزر نيز از يکي ديگر از معضلاتي است که کشورهاي حاشيه اين درياچه را به شدت نگران کرده است. از سال 1977 تا 1995 آب اين دريا 1.5 متر بالا آمده و پس از آن خزر ارتفاع آب خود را حفظ کرده است. با وجود کاهش بارندگي در سواحل جنوبي اين دريا به دليل گرمايش زمين و ذوب شدن آب يخ هاي قطب، به احتمال زياد آب خزر که از طريق رود ولگا تامين مي شود، بالا خواهد آمد. احتمال مي رود طي 10 سال آينده آب خزر 1.2 متر بالاتر رود که در اين روند تغييرات اساسي در ساختار سواحل حاشيه اين درياچه را ايجاد خواهد شد.
با وجود تمامي فشارهاي زيست محيطي وارد بر درياي خزر، طرح ايجاد بزرگراه و مسير آهن اتصال گيلان به گلستان نيز در دستور کار دولت قرار دارد. بر اساس طرح اوليه تهيه شده، اين مسير به طور کامل در آبهاي سواحل جنوبي خزر ايجاد خواهد شد و به اعتقاد کارشناسان آسيب هاي جدي به اين اکوسيستم وارد خواهد کرد. مسئولين محلي در تلاشند تا با يافتن حاميان مالي زمينه اجراي اين پروژه را فراهم کنند. اما اميدواريم دستگاه هاي متولي نظير سازمان حفاظت محيط زيست با استفاده از ابزارهاي قانوني، مانع اجراي اين پروژه يا کاهش اثرات مخرب آن شوند