تهاجم موجودات بیگانه به منابع آبی کشور /گ

عضو هیئت علمی مطالعات بوم‌شناسی دریا گفت: در دهه اخیر منابع آبی کشور دستخوش حضور و تهاجم موجودات زنده‌ای گردیده که با عنوان موجودات بیگانه و یا مهاجم یا غیر بومی نام برده می شود که متاسفانه بر اساس مستندات و شواهدی که وجود دارد طی حداقل دو دهه اخیر خسارت شدیدی را در بخش اقتصاد کشور به خصوص در بخش شیلات و آبزیان متحمل شده ایم

فریدون عوفی با اشاره به تهدیدات زیستی و پیامدهای مخاطرات طبیعی بر شیلات و آبزیان عنوان کرد: در ابتدا لازم می‌دانم بگویم که اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صراحتاً اعلام کرده است حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی و رو به رشدی داشته باشند به عنوان یک وظیفه عمومی تلقی می‌شود و در نتیجه فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست و یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا می کند ممنوع خواهد بود. دو مورد بعد ابلاغ سیاست های کلی مقام معظم رهبری است که یکی تحت عنوان پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیر مترقبه در سال ۸۴ ابلاغ شده است.

وی ادامه داد: سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در مورد پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حواث غیر مترقبه مصوبه اردیبهشت ماه ۱۳۸۴ در ۹ بند توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد که شامل موارد مهمی از جمله گسترش و تقویت مطالعات علمی و پژوهشی و همچنین حمایت از مراکز موجود به منظور شناسایی و کاستن خطرات، ایجاد نظام مدیریت جامع اطلاعات به کمک شبکه‌های اطلاعاتی مراکز علمی پژوهشی و سازمان‌های اجرایی مسئول است.

دکترای تخصصی گرایش آبزیان و زیست‌بوم‌های ساحلی دریایی اظهار کرد: همچنین به منظور هشدار به موقع و اطلاع رسانی دقیق و به هنگام وقوع حادثه، ممنوعیت و یا جلوگیری از ساخت و سازهای غیرفنی و ناامن در برابر حوادث، شناسایی پدیده‌های جوی و اقلیمی و نحوه پدیدار شدن خطرات و همچنین ارزیابی تاثیر و میزان آسیب آنها از طریق تهیه اطلس‌های ملی کشور در خصوص پدیده های طبیعی، تنظیم برنامه های توسعه ملی در همه فعالیت های آن و در همه سطوح با رویکرد سازگاری با اقلیم با توجه به پدیده تغییر اقلیم که در حال حاضر در کشور حاکم شده و همچنین شناسایی شرایط اقلیمی و لحاظ نمودن آن به عنوان یکی از محورهای اساسی آمایش سرزمین و تعیین کاربری اراضی تمام بخش های خشکی، ساحل و دریا و شناسایی آثار و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم بر پهنه سرزمین و اتخاذ راهکارهای مناسب از جمله مواردی بود که مورد تاکید قرار گرفته و در قالب سیاست ۹ بند از سوی ایشان ابلاغ شده است.

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: مورد بعد ابلاغ سیاست‌های کلی محیط زیست مقام معظم رهبری مصوبه ۱۳۹۴ بوده که طی نامه ای به روسای قوا، سیاست های کلی محیط زیست ابلاغ گردید. از موارد تاکید شده در این ابلاغیه ایجاد نظام یکپارچه ملی محیط زیست، مدیریت هماهنگ و نظام‌مند منابع حیاتی، و همچنین جرم انگاری تخریب محیط زیست و تهیه اطلس زیست بوم های کشور، تقویت دیپلماسی محیط زیست، گسترش اقتصاد سبز و نهادینه سازی فرهنگ و اخلاق زیست محیطی است. طبیعتاً بیانات ایشان در خصوص سیاست های کلی محیط زیست که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین و در ۱۹ بند تنظیم و ابلاغ گردید.

عضو هیئت علمی و مدیر گروه مطالعات بوم‌شناسی دریا در ستاد موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور اضافه کرد: از سایر موارد به عنوان اسناد بالادستی می‌توانیم به آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهره برداری از منابع آبزی کشور اشاره کرد که هیئت وزیران در جلسه اردیبهشت ماه ۱۳۷۸ بنا بر پیشنهاد وزارت جهاد سازندگی و به استناد ماده ۲۳ قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی کشور مصوبه ۱۳۷۴ آیین نامه اجرایی قانون یاد شده را تصویب کردند که به طور مشخص تاکید کرده منابع آبزی آب‌های تحت حاکمیت و صلاحیت کشور به عنوان ثروت ملی محسوب می شود. طبیعتاً حفظ و حراست آنها از وظایف دولت است و همچنین مدیریت حفاظت و بهره‌برداری از این منابع در جهت تامین منابع ملی کشور بر اساس این قانون و مقررات اجرایی می‌بایستی اعمال شود.

عوفی تصریح کرد: خوشبختانه در قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ برای اولین بار در ماده دو تاکید شده که موضوعات آب و محیط‌ زیست، توسعه سواحل دورافتاده از جمله سواحل مکران و همچنین بخش اروند در استان خوزستان و بخش پیش‌روی اقتصاد کشاورزی از مسائل مهم راهبردی و محوری کشور محسوب می‌شود طبیعتاً با توجه به این ماده دولت موظف است طرح‌ها و پروژه‌های مرتبط با این موارد را تصویب کند و در قالب مصوبات ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی در حوزه‌های ذیل بودجه موردنظر را در نظر بگیرد.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور یادآور شد: از دیگر موارد در بحث تهدیدات زیست محیطی و همچنین پیامدهای ناشی از مخاطرات طبیعی بر منابع طبیعی اشاره شده می‌توان به برنامه‌های راهبردی و خط مشی دولت دوازدهم در حوزه محیط زیست اشاره کرد که باز هم از نکات قابل توجه در این برنامه اشاره به مشارکت اجتماعی تحت تاثیر طرح‌ها و پروژه‌ها در ارزیابی تاثیرات محیط زیستی، ارتقاء حکمرانی و بهره‌برداری در مصرف منابع آب، مشارکت تشکل‌های بهره‌برداران و ذی‌نفعان آب در مدیریت تاسیسات آبی و همچنین موضوع آموزش، فرهنگ‌سازی و توانمندسازی جوامع محلی و ارتقاء آگاهی عمومی جامعه در خصوص حفاظت از محیط زیست و آگاهی از پیامدهای ناشی از مخاطرات و تهدیدات زیست محیطی است.

وی توضیح داد: سازمان ملل در قالب برنامه‌ها یا اهداف هفده‌گانه توسعه پایدار جهانی که در سال ۲۰۱۵ اعلام کرده به طور مشخص در هدف چهاردهم دنیای زیر آب یعنی اکوسیستم‌های ساحلی-دریایی و منابع دریایی را مورد توجه ویژه قرار داده است به طوری که ضرورت حفاظت، بهسازی و بازسازی ذخائر، جلوگیری از آلودگی‌ها، بازسازی اکوسیستم‌های تخریب شده، برنامه‌ریزی برای جلوگیری از اسیدی شدن محیط های آبی تحت تاثیر فرآیند افزایش CO² و تغییر اقلیم و همچنین ماهیگیری پایدار و توسعه مناطق حفاظت شده دریایی و همچنین جلوگیری از روش‌های مخرب و غیر قانونی و یا برداشت بی‌رویه و یا بالاتر از حد مجاز استاندارد از آبزیان مورد توجه خاص قرار داده و در قالب هدف چهاردهم مورد ت وجه قرار داده است.

این پژوهشگر افزود: در همین ارتباط مشخص کرده است که هر رویداد و یا هر حادثه طبیعی و غیر طبیعی که به واسطه عوامل زیستی موجب تضعیف و یا نابودی سرمایه‌های انسانی و وارد نمودن خسارت اقتصادی از طریق تخریب و نابودی محصولات کشاورزی، آب آشامیدنی، منابع گیاهی-جانوری-دام و طیور حتی صنایع غذایی بشود و ثبات امنیت جامعه را به مخاطره بیندازد در زمره تهدیدات زیستی محسوب می‌شود.

دکترای تخصصی گرایش آبزیان و زیست‌بوم‌های ساحلی دریایی تاکید کرد: اصولاً برخی صاحب‌نظران و پژوهشگران تهدیدات زیستی را طبقه‌بندی می‌کنند و شش حوزه اصلی را در نظر گرفتند که شامل تهدیدات آب، دام، انسان، غذا، دارو و محیط زیست می‌شود، هر چند که ممکن است طبقه‌بندی‌های دیگری هم داشته باشند ولی اصولاً بر اساس محصول محور این شش حوزه را برای تهدیدات زیستی در نظر گرفتند که به نوعی با تامین منابع غذایی برای جامعه‌ی جهانی مرتبط است. با وجود برخی اقدامات انجام شده در کشور متاسفانه هنوز تا کاهش آسیب پذیری و افزایش بازدارندگی در بالاترین سطح ممکن در این حوزه‌ها به نظر می‌رسد فاصله زیادی وجود دارد و حتی تاکید شده که بایستی به طور ویژه تدابیر خاصی را اتخاذ کنند.

عضو هیئت علمی مطالعات بوم‌شناسی دریا خاطرنشان کرد: اکثر عوامل مهاجم زیستی از خارج به منابع آبی کشور راه پیدا کرده اند و صدمات پایداری به میزان صید ماهی و سایر آبزیان، اشتغال و اقتصاد منابع ساحلی، کاهش اقتصاد جوامع محلی که ساکن بخش های ساحلی و وابسته به دریا هستند وارد کرده است. طبیعتا با توجه به حیطه وظایف و مطالعات انجام شده توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور برخی از این منابع آسیب شناسایی شده اند و پایش می‌شوند و راهکارهای پیشگیری و یا حتی مبارزه با آن ها صورت گرفته ولی در مجموع نیاز است برای اینکه ما بتوانیم در بعضی از موارد این تهدیدات را به یک فرصت تبدیل کنیم در گام اول شناخت و آگاهی نسبت به رفتار با این گونه های مهاجم داشته باشیم.

وی اظهار کرد: اگر بخواهیم یک بحث تحلیلی و آسیب شناسی در خصوص مخاطرات و چالش های تهدیدات زیستی آبزیان در منابع آب های داخلی و همچنین آب‌های دریایی در قالب اکوسیستم های ساحلی-دریایی کشور داشته باشیم بدیهی است که در ابتدا بایست مفاهیم تهدید و انواع آن توضیح داده شود. اصولا هر عاملی که در مقابل امنیت جامعه قرار بگیرد و امنیت و ثبات آن را در خطر بیندازد به عنوان تهدید مطرح می شود این در واقع تعریف واژه شناسی تهدید محسوب می‌شود. یک تعریف جامع برای تهدید بیان شده است به طوری که اعلام گردیده مجموعه اقداماتی که توسط کشور یا کشورهای متعهد انجام می شود در داخل کشور هدف یا در سطح منطقه ای و بین‌المللی جلوگیری صورت بگیرد یا آنها را محدود ساخته و در معرض آسیب قرار بدهد، امنیت ملی را تهدید کند.

این پژوهشگر دریایی تشریح کرد: به عبارتی دیگر تهدیدات نظامی و سخت با استفاده از سخت افزار و همراه با رفتارهای خشونت آمیز و استفاده از توان نظامی و تخریب تاسیسات زیر بنایی و زیر ساخت های کشور از گروه این تهدیدات حساب می شود ولی تهدیدات زیستی عمدتا در قالب پیامدهای طبیعی است که ناشی از یک تغییر و تحول و یا نوسانات شدید طبیعی و یا اقلیمی صورت می‌گیرد و این می تواند به صورت فیزیکی یا حتی به طور پنهان در محیط زیست و بر روی آبزیان و زیست‌مندان تاثیر بگذارد.

وی ادامه داد: در یک طبقه بندی کلی تهدیدات در دو دسته طبیعی و غیر طبیعی -انسان ساخت- جای می‌گیرد از لحاظ قانونی و اجرایی هر یک از این دسته تهدیدات مسئولان و ناظران خاص خود را می طلبد. به عبارتی دیگر مدیریت و برنامه ریزی راهبردی برای مبارزه با این تهدیدات شامل گروه های خاص نه تنها ذی نفعان و بهره برداران بلکه سیاستگزاران و تصمیم گیران و حتی گروه های کارشناسی و جوامع محلی را شامل می شود، به عنوان مثال تهدیدات ایمنی، تهدیدات مربوط به بهداشت محیط زیست، تهدیدات ناشی از پیامد های طبیعی و حوادث غیر مترقبه که اینها در گروهی هستند که در واقع می‌شود گفت برنامه‌ریزان به طور تخصصی می‌بایست در قالب کار گروه و یا کمیته های مشخص تشکیل بشوند و بحث و بررسی و ارائه راهکار بدهند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور گفت: در بین تمام این تهدیدات چیزی که از همه مهم‌تر است و می تواند اثر مخرب داشته باشد تهدیدات طبیعی هستند که به طور ناگهانی و یا بر اساس الگوها و مدل های پیش بینی طی یک دوره زمانی مشخص در منطقه صورت می گیرد.

وی اضافه کرد: شرایط جغرافیایی کشور به گونه‌ای است که ما نه تنها در منطقه خشک و نیمه خشک قرار داریم ولی از سویی هم تحت تاثیر شرایط ویژه اقیانوس هند از ضلع جنوب شرق، ویژگی های خاص اقلیمی شبه جزیره عربستان از جنوب غرب و همچنین بخش های مربوط به اقلیم شمالی، اقلیم مدیترانه و اقلیم اوراسیا از بخش شمال هستیم. در نتیجه کشوری هستیم که با تنش های متنوع طی دوره های مختلف مواجه بودیم و خواهیم بود، پس می طلبد که برای برنامه ریزی در خصوص پدافند برای تهدیدات زیستی شاخه‌ای از مدیریت تحت عنوان مدیریت بحران در نظر بگیریم که اساسا بر روی مدیریت پیش از بحران متمرکز می شود.

عوفی افزود: ما با واژه پدافند غیرعامل آشنا هستیم و در واقع پدافند غیر عامل به نوعی از دفاع اشاره دارد که وابسته به تجهیزات و جنگ‌افزارهای نظامی نیست. به بیان دیگر هر نوع تلاش غیر نظامی که آسیب‌پذیری انسان، زیر بناها، تجهیزات، اسناد و مدارک و حتی اماکن ملی و اصلی در برابر این پدیده‌ها برنامه ریزی و کنترل می کند به عنوان پدافند غیرعامل تلقی می شود.

دکترای تخصصی گرایش آبزیان و زیست‌بوم‌های ساحلی دریایی اظهار کرد: برخلاف پدافند عامل که تنها نیروهای مسلح، تجهیزات و سیستم های دفاعی و نظامی در آن نقش کاملا مشخص و شاخصی دارند در پدافند غیر عامل تمام نهادها، سازمان‌ها و حتی مردم و جوامع می توانند نقش بسیار مهمی داشته باشند و از همین رو طبیعتا باید مفاهیم و اصول پدافند غیر عامل در جامعه نهادینه شود. در این مسیر آموزش و اطلاع رسانی، فرهنگ سازی و ترویج موضوعات مرتبط با پدافند غیر عامل به عنوان یکی از اصول اولیه مهم پدافند غیرعامل بسیار مهم است که بایستی مورد توجه مسئولین و عموم مردم قرار بگیرد.

وی تصریح کرد: بر اساس نظریه های مختلف کارشناسی آگاهی اقشار مختلف مردم در خصوص مقوله پدافند غیر عامل و آشنایی آن این امکان را ایجاد می کند که در برابر حملات و وقایع مختلف طبیعی و حتی غیر طبیعی در حوزه های مختلف آمادگی داشته باشیم چرا که آگاهی و در واقع ارتقاء سطح دانش، به خصوص در سطوح جوامع محلی و مردم این امکان را می دهد که به راحتی بتوانند آموزش پذیر باشند و نسبت به برنامه های ارائه شده از سوی کارشناسان و مدیران و تصمیم‌گیران بتوانند راحت تر خود را وفق بدهند و سازگار کنند.

این پژوهشگر ادامه داد: موضوع دیگر که در ارتباط با این مسئله باید اشاره شود این است که آمایش سرزمین در پدافند عامل بسیار نکته مهمی است، اما در ایران متاسفانه در گذشته به آمایش سرزمین متناسب با آسیب پذیری کشور توجه نشده بود و در طی چند سال اخیر بر اساس اولویت هایی که دولت در دستور کار قرار داده اگر ما بتوانیم به درستی آمایش سرزمین را در قالب یک برنامه اجرایی و اقدام ملّی برنامه ریزی و ارائه بدهیم توانسته ایم در حفظ امنیت موفق شویم و اگر به دلیل آسیب پذیری و تهدیدات حادثه ای اتفاق بیفتد می تواند مشکلات جدی برای نظام سلامت کشور به همراه داشته باشد که در حوزه های پدافند غیر عامل اگر دچار غفلت شویم خسارت زیادی را به بار خواهد آورد. امروزه حتی کشورهای دنیا به خاطر اشکال مختلف این پدیده های طبیعی که در کشورشان صورت می گیرد که هر چیزی را شامل می شود از جمله سیل، رانش های زمین، زلزله و سایر وقایع مثلا طوفان‌های مناطق گرمسیری که تمام این‌ها باعث شده است که بتوانند در قالب یک کمیته برای دوره های مختلف کوتاه مدت، میان مدت و حتی بلند مدت برنامه‌ریزی داشته باشند.

عضو هیئت علمی مطالعات بوم‌شناسی دریا توضیح داد: پهنه‌های دریایی کشور شامل چهار حوزه دریایی دریای خزر در شمال و خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان در جنوب است. طول نوار ساحلی دریای خزر ۸۸۹ کیلومتر با احتساب تاسیس‌های ساحلی دربرگیرنده ناحیه ساحلی سه استان گیلان، مازندران و گلستان که در این میان استان مازندران با احتساب ۴۸۷ کیلومتر طول نوار ساحلی بیشترین و استان گلستان با طول نوار ساحلی ۱۳۰ کیلومتر کمترین نوار ساحلی پهنه دریای خزر در حوزه جنوبی را به خود اختصاص داده‌اند. در حوزه جنوب محدوده خط ساحلی چیزی حدود ۵۳۱۴ کیلومتر برآورد شده که در بر گیرنده هوای ساحلی چهار استان خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان بلوچستان است. تمامی نوار ساحلی استان سیستان بلوچستان در محدوده خلیج عمان قرار گرفته و تنها استان هرمزگان در محدوده سه پهنه دریایی خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان قرار دارد.

فریدون عوفی عنوان کرد: به طور کلی و بر اساس مطالعات جدید حدود ۴۲ جزیره مسکونی و غیر مسکونی در محدوده آب‌های ایران یا آب های مرزی کشور در حوزه دریای جنوب مشخص شده اند. خلیج فارس با ۳۲ جزیره، تنگه هرمز با ۹ جزیره و خلیج عمان صرفا یک جزیره را شامل می شود. زیست‌گاه های تخصصی مشخص شده، زیست گاه هایی که به طور اختصاصی یک یا گروهی از زیست‌مندان را در خود جای داده حدودا ۹۵ مورد است که در این میان زیست‌گاه های تخصص یافته برای حوزه خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان در جنوب کشور ۷۷ مورد و مابقی در بخش دریای خزر شناسایی و مشخص شده اند.

وی ادامه داد: حداکثر عمق خلیج فارس ۱۸۵ متر، تنگه هرمز ۸۰ متر و خلیج عمان منتهی به دریای عرب ۳۶۰۰ متر است که در مجموع اطلاعات اولیه در مورد دریاهای شمال و جنوب کشور برای این موضوع خیلی مهم است که ما بتوانیم اولا شرایط و یا رفتار در واقع هیدرولوژی و هیدرو بیولوژی پهنه های دریایی را شناسایی کنیم و پس از آن با توجه به طبقه بندی که برای تهدیدات زیستی در این منطقه صورت می گیرد یک برنامه و راهکار مشخص ارائه بدهیم.

وی خاطرنشان کرد: از مهمترین تهدیدات زیستی و مخاطره طبیعی که در مناطق دریایی ایران همیشه یا به طور متناوب با آن مواجه بودیم می توانیم به طوفان‌ها و ناپایداری‌های گرمسیری اقیانوس هند در جنوب و چنین وضعیتی هم برای دریای خزر خواهیم داشت که تحت تاثیر اقلیم در واقع منطقه شمال دریای خزر خواهد بود.

این پژوهشگر افزود: افزایش روند گرمایش جهانی و تغییر اقلیم، کانون های ریزگرد، فعالیت های گسلی و تکتونیکی به خصوص در بخش جنوب شرق دریای خزر و همچنین ناحیه جنوب شرق خلیج عمان یا همان سواحل استان سیستان بلوچستان، زلزله‌های زیر دریایی، سونامی های مختلف، گسترش مناطق مرده یا مناطقی که دارای حداقل میزان اکسیژن محلول هستند که اخیرا در بخش جنوبی دریای عمان که به دریای عرب منتهی می شود شناسایی شده است. احتمال انتقال و حضور گونه های آبزیان مهاجم و فرصت طلب که معمولا می تواند از طریق آب توازن کشتی ها در واقع صورت بگیرد، شکوفایی پلانکتونی، شکوفایی عروس‌های دریایی و جوامع مضر پلانکتونی که بعضاً باعث مرگ و میرهای سنگینی برای زیست‌مندان دریایی می شود.

دکترای تخصصی گرایش آبزیان و زیست‌بوم‌های ساحلی دریایی تصریح کردد: تمام این عوامل موجب می شود که ما یک آشفتگی و به‌هم‌ریختگی در زنجیره غذایی داشته باشیم؛ تغییر در رفتار و الگوهای زیستی آبزیان، تغییر مسیر و مهاجرت اجباری آبزیان، کاهش مطلوبیت زیستگاهی و کاهش ذخائر به ویژه آبزیان اقتصادی و گونه های ارزشمند شیلاتی از پیامدهایی است که تحت تاثیر تهدیدات زیستی و مخاطرات طبیعی خواهیم داشت. بدیهی است در این صورت می توان ضرر و زیان های وارده به جوامع محلی صیادان و مشکلات ایجاد شده در صنایع شیلاتی وابسته به ماهیگیری و حتی صنایع وابسته و جانبی شیلاتی از جمله کارخانجات فرآوری آبزیان را پیش بینی کنیم پس طبیعتا اهمیت و ویژگی های چند جانبه و منحصر به فرد سواحل و آب‌های دور از ساحل کشور باعث می‌شود که ما در خصوص ارزیابی اثرات محیط زیستی و ریسک اکولوژیک توسعه در این سواحل دقت نظر بیشتری داشته باشیم و بدیهی است که در نتیجه آگاهی و شناخت نسبت به تهدیدات زیستی و مخاطرات طبیعی و فرآیند تاثیر این پدیده‌ها بر توسعه پایدار منطقه می‌توانیم با هماهنگی و یکپارچگی برنامه‌های مدیریتی و راهبردی نسبت به اجرای طرح های مقابله و پیشگیری اقدام کنیم

منبع : ایسنا